پس از تصویب قانون شهرداری ها در سال ۱۳۳۴ و اصلاحات بعدی آن که شهرداری ها را مأمور رسیدگی به وضعیت صنایع و مشاغل شهری می کرد، اگرچه در دهه ۴۰ قانون ممنوعیت ایجاد صنایع جدید در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران تصویب شده بود اما برای اولین بار در سال ۱۳۶۹ ، هیأت وزیران در پی مشکلات بوجود آمده برای شهر تهران مصوبه ای را به پیشنهاد وزارت کشور از تصویب گذارند که یک اقدام جدی در زمینه ساماندهی صنایع شهری بوده است. این مصوبه شرکت شهرک های صنعتی را موظفمی کرد تا محل های تعیین شده از سوی دولترا برای انتقال صنایع مزاحم و آلوده تهران، و بخصوص مرغدای ها و دمداری ها آماده کند. از شهرداری تهران نیز در کنار دستگاه های دیگر خواسته شده بود تا با مجریان طرح انتقال همکاری کند. اولین اقدام پساز این مصوبه، خروج صنایع چرم سازی و استقرار آنها در یک مجتمع صنعتی در خارج از شهر بود. شهرداری تهران در آن هنگام به دو اقدام اساسی دست زد که می توان از آنها به عنوان دو ابزار اساسی مدیریت ساماندهی صنایع یاد کرد. این دو ابزار شامل داشتن یک” برنامه” و ایجاد یک” نهاد مجری” است. شهرداری تهران در گام اول با استناد به ماده ۸۴ و بند ۱۳ ماده ۴۵ قانون شهرداری ها که به شهرداری اجازه تأسیس شرکت های بازرگانی را می دهد، اقدام به تشکیل شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل به عنوان نهاد تخصصی و مجری طرح های صنایع کرد. با شکل گیری نهاد متوالی امر ساماندهی، همزمان در سال ۶۹ شهرداری طرح مطالعاتی ساماندهی صنایع تهران را به مشاور شهرساز واگذار کرد. این طرح مطالعاتی، اولیه نمونه در نوع خود در تاریخ برنامه ریزی شهری کشور در زمینه ساماندهی صنایع شهری بود(زادبوم, ۱۳۷۰).
الگوی شهر تهران همانند بسیاری دیگر از اقدامات شهرداری تهران در آن سال ها، بدون ارزیابی مزایا و معایب آن مورد استناد شهرداری های دیگر قرار گرفت. در زمان حاضر در اغلب شهرهای بزرگ کشور، نهادهای مشابه شرکت ساماندهی صنایع و مشاغل تهران و طرح های مطالعاتی بصورت کم مایه تری شکل گرفته اند. در تمام این موارد، شهرداری ها بر رفتار و فعالیت خود، نام ساماندهی صنایع نهاده اند. بررسی اجمالی عملکرد چند شهر از جمله اصفهان، قم، شیراز و مشهد نشان می دهد که اقدامات انجام شده در طرح های ساماندهی، گرایش کاملی به سوی الگوی انتقال و تجمیع آنها در شهرک های خارج از شهر دارد. در واقع می توان گفت که راه حل های دیگری همچون جابجایی در سطح شهر، تثبیت و رفع آلودگی، پیشگیری از ایجاد و تأسیس، استفاده از فناوری پاک که از جمله راهکارهای ساماندهی صنایع هستند به فراموشی سپرده شده است(همگروه, ۱۳۷۱).

اهداف کلان و راهبردهای اساسی ساماندهی

از دیدگاه نظریه سیستمی و برنامه ریزی راهبردی، اقدام برای ساماندهی صنایع و خدمات شهری، نوعی فرایند تصمیم سازی، تصمیم گیری و اجرا محسوب می شود که عناصر اصلی آن را تعیین اهداف و تدوین راهبردهای وصول به آنها، تشکیل می دهد.
جدول‏۱-۱ هداف کلان ساماندهی صنایع و خدمات شهری

کالبدی - فضاییکاهش تراکم و ازدحام در محیط شهر

تأمین دسترسی آسان و راحت به مراکز تولیدی و خدماتیایجاد تعادل میان فضا و فعالیتزیباسازی فضای کار و فعالیت

(همگروه, ۱۳۷۱)

ضرورت نگرش سیستمی و جامع نگری

« توسعه صنعتی » همواره با « توسعه شهری » ملازم و همراه بوده است، به نحوی که می توان گفت این« ملازمت شهر و صنعت» مهم ترین و موثرترین عامل در شکل گیری نظام کالبدی- فضایی شهرها و حومه ها محسوب می شود که عوارض متنوع و مختلفی به بار آورده است. از این نظر موضوع مکانیابی و ساماندهی صنایع است که از ماهیت روابط پیچیده، متعارض و گاه متضاد صنعت و شهر می شود. برخی از مهم ترین آثار این روابط به قرار زیر است:

• • میان عملکرد صنعتو محیط زیست

• • میان اهداف اقتصادی توسعه صنعتی و اهداف رفاه اجتماعی

• میان منافع خصوصی و منافع عمومی در توسعه صنعتی
• میان اهداف نهادها و گروه های مختلف ذی نفع
• میان توسعه کالبدی صنایع و کیفیت سیمای شهر(معلمی, ۱۳۸۲)

بنابراین فرایند مکانیابی و ساماندهی صنایع و خدمات شهری، موضوعی اقتصادی، زیست محیطی یا کالبدی و فنی نیست، بلکه نوعی برنامه ریزی شهری و فضایی محسوب می شود که با عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیطی و کالبدی بستگی نزدیک دارد. در واقع فرایند مکانیابی و ساماندهی، پدیده ای چند بعدی است که تابع عوامل و متغیرهای متعدد می باشد.
خلاصه اهم این عوامل و متغیرها عبارتند از :

• عوامل فنی و تکنولوژی
• عوامل اقتصادی – اجتماعی
• عوامل زیست- محیطی
• عوامل کالبدی- فضایی

بر همین اساس، به منظور نظارت و هدایت توسعه صنایع و ساماندهی آنها، مقرار و نهادهای مختلف، با اهداف و وظایف گوناگون به وجود آمده که ثبت نهایی شکل گیری و نحوه استقرار صنایع به عملکرد آنها بستگی دارد. در یک جمع بندی کلی، می توان مقررات و تشکیلات مربوط به توسعه و استقرار صنایع را به چهار عرصه اصلی تقسیم کرد:
۱- مقررات و تشکیلات ساماندهی صنایع از نظر مدیریت توسعه صنعتی
۲- مقررات و تشکیلات ساماندهی صنایع از نظر مدیریت محیط زیست
۳- مقررات و تشکیلات ساماندهی صنایع از نظر مدیریت شهری
۴- مقررات و تشکیلات ساماندهی صنایع از نظر مدیریت شهرسازی
با توجه به ملاحظات فوق، شناخت مسائل و مباحث مکانیابی، ساماندهی صنایع و خدمات شهری و جستجوی معیارها و ضوابط مربوط به آن، ضرورتاً مستلزم نوعی دیدگاه کل نگر و راهکارهای چند جانبه است. در واقع، مهم ترین نتیجه ای که از بررسی تجارب ساماندهی صنایع در ایران و جهان، به دست می آید این « راهبرد » اصلی است که : هر نوع دخالت آگاهانه و هدفمند در روند مکانیابی و ساماندهی صنایع و خدمات شهر، نیاز مبرم به یک « نگرش سیستمی » یعنی رویکرد جامع نگر، برنامه ریزی فرابخشی و مدیریت اجرایی مشترک دارد(سلطانی, ۱۳۷۱).

پیوستگی متقابل شهر و صنعت

صنایع و خدمات فنی، از یکسو، مورد نیاز شهروندان هستند و برای تحرکو توسعه شهر مفیدند، و از سوی دیگر، صدمات و خسارات نسبتاً جدی به شهر و شهروندان وارد می سازند. بنابراین رابطه صنعت و شهر، موضوعی پیچیده و چند بعدی استو تعیین این که چه صنایعی باید و یا می توانند در شهر مستقر شوند ( صنایع مجاز)، و چه صنایعی نباید و نمی توانند در شهر حضور داشته باشند ( صنایع غیر مجاز) امری بحثانگیز و مورد اختلافنظر است(مظفر et al.).
به طور کلی، سه دیدگاه عمده در زمینه نحوه نگرش به استقرار صنایع و خدمات در شهر وجود دارد که در زیر خلاصه شده است. دیدگاه های عمده در زمینه استقرار صنایع در شهر :
الف- نظریه جذب صنایع ( دیدگاه اقتصادی ) : مکانیابی و استقرار در شهرها و مراکز جمعیتی به منظور
برخورداری از زیرساخت های ارزان شهری بر اساسقانون حداکثر سود و حداقل هزینه
ب- نظریه طرد صنایع ( دیدگاه زیست محیطی ) : دفع و نفی هر گونه فعالیت صنعتی از مناطق مسکونی و مراکز جمعیتی بر اساس ملاحظات افراطی زیست- محیطی با نظرات ضد تمدن صنعتی
پ- نظریه گزینش صنایع ( دیدگاه توسعه پایدار ) : تلفیق صنعت و شهر بر اساس برنامه ریزی و ساماندهی بهینه، به منظور ایجاد سازگاری میان صنعت و شهر در راستای توسعه پایدار و همه جانبه در شرایط کنونی جهان معاصر، همراه با تکامل نظریه ها و روش های برنامه ریزی و توسعه، دیدگاه های صرف توسعه اقتصادی و رشد بی رویه صنایع، و یا نفی و طرد یک سویه صنعت از مراکز جمعیتی جای خود را به دیدگاه سومی داده و تلاش مجامع ملی و بین المللی توسعه، در این راستا بسیج شده است. بر پایه این نگرش، نظام بخشی به مناسبات کالبدی- اجتماعی شهر و پاسخگویی به نیازهای همه جانبه جامعه، نه با قبول بی چون و چرای توسعه صنعتی و نه با نفی و طرد صنعت میسر است. برای دستیابی به ،« توسعه پایدار » ، « رفاه اجتماعی » و « اعتلای کیفیت زندگی » راهی جز آشتی صنعت و شهر و جستجوی راه های بهتر برای تحقق آن وجود ندارد.
از دیدگاه « توسعه پایدار شهری » امروزه به جای تأکید بر جداسازی صنایع از شهر، بیشتر توصیه می شود که زمینه ها و پیش شرط های لازم برای ایجاد هماهنگی میان صنعت و محیط شهر (کالبدی و اجتماعی)، از طریق تکامل تکنولوژی، توسعه تمهیدات کالبدی، گسترش طراحی شهری و ساماندهی فضایی، افزایش آگاهی و نظارت زیست محیطی، تقویت برنامه ریزی و مدیریت شهری و غیره فراهم گردد که این امر، به نوبه خود، مستلزم بازنگری در روش های شهرسازی و پذیرش انعطاف پذیری و پویایی در ضوابط منطقه بندی و مقررات ساماندهی صنایع است(ب. سلطانی, ۱۳۷۱).

• مسکن و خدمات مورد نیاز حوزه سکونتی
• شهر و خدمات مورد نیاز حوزه شهری
• منطقه شهری و خدمات مورد نیاز حوزه ملی و منطقه ای

براساس تقسیم بندی سه گانه فوق، واحدهای صنعتی و خدمات فنی و تعمیراتی نیز دارای سه موقعیت استقرار و سه مقیاس تقاضا و عملکرد می باشند:

• کارگاه ها و خدمات فنی و تعمیراتی و حوزه سکونتی
• صنایع، کارگاه ها و خدمات فنی و تعمیراتی حوزه شهری
• صنایع، کارگاه ها و خدمات فنی و تعمیراتی حوزه فرا شهری و ملی

در ادامه این مبحث « محل استقرار »،« انواع » و « مقیاس عملکردی » هر یک از تقسیمات فوق به اجمال بررسی می گردد(قراخانلو, ۱۳۸۰).

کارگاه ها و خدمات فنی و تعمیراتی حوزه سکونتی

بنابر تعاریف ارائه شده، مسکن و کلیه خدمات اولیه: خدمات مورد نیاز حوزه سکونتی عبارت است از مورد نیاز ساکنان محله، از جمله خدمات آموزشی (تا حد راهنمایی یا متوسطه)، درمان سرپایی و تشخیص، « خدمات تعمیراتی، فنی و تجاری، فضای سبز و محل بازی بچه ها بر این اساس خدمات تجاری و فنی و تعمیراتی در حوزه سکونتی به قرار زیر تعریف و تقسیم بندی می شود:

• • خدمات توزیعی- خرده فروشی
  • خرده فروشی مواد غذایی
  • خرده فروشی پوشاک، کیف و کفش و …
  • خرده فروشی لوازم خانگی، برقی، قطعات یدکی و …
  • خرده فروشی مصالح ساختمانی و …
  • اغذیه فروشی، قهوه خانه، رستوران و …
  • خدمات اجتماعی، شخصی:

• خدمات تعمیراتی فنی، ساختمانی، لوازم خانگی
• خدمات ملکی، مالی (بانک)، بیمه و …
• خدمات شخصی و خانگی (عکاسی، آرایشگاه، تعمیر کفش، فنی- تعمیراتی و …)
• خدمات تولیدی نظیر نجاری، آهنگری، نانوایی، شیرینی پزی، خیاطی، ماستبندی و …

بنابر تقسیم بندی فوق کارگاه های تولیدی کوچک (خدمات تولیدی) و خدمات تعمیراتی فنی، ساختمانی و لوازم خانگی، بخشی از خدمات حوزه سکونتی بوده که به همراه سایر خدمات مورد نیاز حوزه سکونتی، با الگوی مختلفی در محدوده محلات استقرار می یابند(زیاری, ۱۳۷۲).

مشخصات کالبدی کارگاه ها و خدمات فنی و تعمیراتی در حوزه سکونتی

کاربری های مذکور به همراه سایر خدمات مورد نیاز حوزه سکونتی، دارای مشخصات کالبدی زیر است:

• کارگاه های کوچک و خدمات فنی و تعمیراتی محله ای، بخشی از خدمات حوزه سکونتی است که مورد نیاز مستقیم و روزمره ساکنان است.
• اندازه و مساحت کاربری ها، در حد میانگین قطعات مسکونی محله است.
• این گونه کاربری ها امکان استقرار در واحدهای مسکونی موجود را داشته و نیازی به ساختمان ویژه تجاری یا خدماتی ندارند.
• مقیاس عملکرد و شعاع خدمات رسانی این گونه کاربری ها محدود بوده و دسترسی به آن ها بر مبنای شعاع حرکت پیاده قرار گرفته است.
• نحوه فعالیتاین گونه کاربری ها معمولاً با آسایش سکونتی محله تزاحم ندارد(Mokhtari, 2009).

مشخصات مدیریتی کاربری های خدمات تعمیراتی حوزه سکونتی

کارگاه ها و خدمات فنی و تعمیراتی در حوزه سکونتی، همانند اغلب کاربری های مورد نیاز حوزه، دارای مشخصات زیر می باشند:

• • این گونه کاربری ها توسط بخش خصوصی احداث و بهره برداری می شوند.
  • سرمایه ثابت(هزینه تملک ساختمان وخرید وسایل و تجهیزات) و در گردش(هزینه آب و برق، نیروی کار و…) این گونه کاربری ها محدود بوده و اداره واحدها معمولاً بدون تخصص کافی صورت می گیرد.
  • انگیزه احداث کاربری های فوق عمدتاً انتفاع اقتصادی سرمایه گذار می باشد.

• بیشتر واحدها بدون کارکنان مزدبگیر فعالیت نموده وفعالیت های خدماتی توسط صاحب واحد انجام می شود.
• احداث این گونه واحدها در حوزه سکونتی براساس عرضه و تقاضا صورت می گیرد(فروزانفر, ۱۳۸۵).

• سرمایه گذاری برای احداث و بهره برداری از کاربری های مذکور نیازمند سرمایه بالنسبه سنگین ثابت (هزینه تملک بنا- خرید تجهیزات فنی- ماشین آلات و …) و در گردش (هزینه آب، برق، انرژی، دستمزد و …) می باشد.
• سازمان کارو نحوه فعالیت در این رده به دلیل تنوع اشکال فعالیت، از کارگاه های کوچک نیمه سنتی تا واحدهای مدرن تولیدی و تعمیراتی، دارای تفاوت های بارزی می باشند. سازمان تولید، فن آوری خط تولید، نوع ماشین آلات و تجهیزات تعمیراتی و … عامل اصلی تنوع واحدهای تولیدی و فنی- تعمیراتی در مقیاس شهری می باشد(یاری, ۲۰۱۱).

صنایع و خدمات فنی فرا شهری و ملی

همان طور که در تشریح کاربری های تولیدی و خدمات فنی- تعمیراتی در رده های محله ای و شهری اشاره گردید، این گونه کاربری ها در رده محله ای درآمیخته و مختلط بوده، لیکن در رده شهری و به ویژه در، رده فرا شهری و ملی صنایع کلاً از خدمات فنی- تعمیراتی منفک شده است(همگروه, ۱۳۷۱).

ویژگی های مکان گزینی

مهم ترین وجه تمایز کاربری های فنی- تعمیراتی رده فرا شهری، بزرگی ابعاد و اندازه کالبدی این گونه کاربری ها، از سویی و آثار ترافیکی و آلودگی های محیطی، از سوی دیگر می باشد. در واقع علل مکان گزینی و استقرار کاربری های فنی- تعمیراتی رده فرا شهری در حاشیه شهرها عدم سازگاری فعالیت های مذکور با
می باشد. آسایش سکونتی از مهم ترین دلایل و ویژگی های مکان گزینی کاربری های فوق عبارتند:

• مقیاس عملکردی و ضرورت دسترسی متقاضیان متنوع به این دسته از کاربری ها
• مزاحمت های ناشی از نوع فعالیت با آسایش سکونتی و ترافیک شهری
• نیاز به ابعاد و اندازه بزرگ کالبدی برای استقرار(همگروه, ۱۳۷۱)

ترکیب کاربری ها

نحوه فعالیت واحدهای خدماتی فنی- تعمیراتی به گونه ای است که نیاز به همجواری با فعالیت های
مختلفی دارد. به همین دلیل واحدهای فنی- تعمیراتی معمولاً با واحدهای زیر همجواری دارند.

• واحدهای ریخته گری و تراشکاری
• آهنگری، پرسکاری و شاسی کاری
• نقاشی، نجاری و اتاق سازی(حلوانی, ۱۳۸۶)

توصیه های ویژه ساماندهی در شهرهای بزرگ

• • شهرهای بزرگدر تقسیمات اداری- سیاسی کشور عمدتاً مرکز استان هستند.
  • به دلایل مختلف این شهرها محل استقرار بیشترین واحدهای صنعتی و خدماتی (فنی) هستند.
  • به دلیل نرخ رشد جمعیتی بالا و توسعه سریع کالبدی و درآمیختگی شدید بافت های صنعتی با حوزه های سکونتی دارای بیشترین مشکلات می باشند.
  • استقرار واحدهای صنعتی و فنی- تعمیراتی به مراتب بیش از نیازهای محلی بوده که این ویژگی نشان دهنده مقیاس ملی فعالیت های صنعتی در این گروه شهرهاست.
  • هرگونه مداخله در زمینه ساماندهی، به دلیل مقیاس ملی صنایع و خدمات فنی، دارای آثار گسترده در زمینه های اشتغال، توسعه صنعتی، تولیدات و غیره می باشد.
  • به دلیل مقیاس ملی فعالیت های صنعتی و خدماتی فنی- تعمیراتی در شهرهای گروه یک و تبدیل آن ها
  • به قطب های صنعتی کشور، هرگونه مداخله در زمینه ساماندهی مستلزم برنامه ریزی در مقیاس ملی و
  • آمایش وهمکاری ارگان ها و سازمان های کشوری موثر در این زمینه می باشد.
  • بر این اساس و به دلیل تنوع فعالیت ها و درآمیختگی شدید صنعت شهر و ویژگی های منحصر به فرد هر شهر، ضرورت انجام مطالعات ویژه ساماندهی صنایع در چارچوب برنامه ملی توسعه صنعتی و توسعه پایدار وجود دارد.
  • برخی از شهرهای گروه یک دارای سابقه و قدمت ویژه شهر نشینی و محل استقرار صنایع سنتی و بافت های ارزشمند کالبدی بوده که لازم است ساماندهی آن با رویکردی اجتماعی، فرهنگی و تاریخی انجام پذیرد(مهدیزاده, ۱۳۷۹).

طرح ها و برنامه های ساماندهی

ویژگی ها و مشخصات

این دسته از شهرها عمدتاً دارای صنایع کوچک و متوسط و مبتنی بر آن خدمات فنی- تعمیراتی متوسط می باشند. خدمات فنی- تعمیراتی در این گروه از شهرها، علاوه بر نیازهای خدماتی شهروندان، نیازهای فنی- تعمیراتی صنایع را نیز تامین می کنند.
به دلیل ابعاد متوسط صنایع و خدمات فنی در این گروه شهرها، مدیریت شهری نقش اصلی را در
ساماندهی صنایع و خدمات فنی برعهده دارند.
علاوه بر این، روند توسعه صنعتی از یک سو و روند رشد جمعیتی و توسعه کالبدی شهری در این گروه از شهرها، از سوی دیگر اهمیت و نقش ساماندهی را برجسته تر می سازد. در حقیقت روند ساماندهی در این دسته شهرها می باید به سرعت انجام شده و مشکلات موجود را که با شتاب رو به فزونی است برطرف سازد(زیاری, ۱۳۷۲).

الگوی سلسله مراتبی ساماندهی

ساماندهی صنایع و خدمات فنی- تعمیراتی در این گروه از شهرها، برحسب سلسله مراتب نحوه استفاده و نحوه استقرار پیشنهاد شده است. سلسله مراتب مذکور دارای ویژگی های زیر است:

• • سلسله مراتب عملکردی، شامل خدمات فنی- تعمیراتی محله ای، شهری و فرا شهری
  • سلسله مراتب استقرار، شامل استقرار در محله، شهر و حومه شهر
  • سلسله مراتب کالبدی، شامل واحدهای کوچک، متوسط و بزرگ(فرنهاد, ۱۳۸۱)

معیارهای ساماندهی خدمات فنی- تعمیراتی و کارگاه های مجاز

با توجه به سلسله مراتب عملکردی فعالیت های شهری، معیارهای ساماندهی صنایع و خدمات به تفکیک در سه رده حوزه سکونتی، حوزه شهری و حوزه فرا شهری ارائه شده است.

ترکیب کاربری ها در حوزه سکونتی

در حوزه سکونتی، خدمات فنی- تعمیراتی در ترکیببا سایر واحدهای خدماتی محله ای استقرار می یابند. کلی ترین تقسیم بندی و ترکیب کاربری های مجاز محل های عبارتند از:
- مسکن، شبکه معابر و تاسیسات و تجهیزات محله ای

• مراکز اداری، آموزشی، درمانی و …
• فضاهای فراغتی، فرهنگی، تفریحی و پذیرایی
• خدمات تجاری و خرده فروشی انواع کالا
• خدماتفنی- تعمیراتی و کارگاه های تولیدی- خدماتی
• خدمات شخصی و خانگی

شاخص های تشخیص

با توجه به فقدان تعاریف و تقسیم بندی کالبدی شهر از یک سو و ضرورت تشخیص کاربری های محله ای از غیر محله ای، از سوی دیگر لازم است که امکان تشخیص خدمات محله ای از غیر آن، به اتکاء با شاخص های مختلف و متنوع تعریف شوند. مهم ترین شاخص های تعیین و تشخیص خدمات فنی- تعمیراتی محله ای از واحدهای نظیر در مقیاس های بالاتر عبارتند از:
(یاری, ۲۰۱۱)
بنابراین چنانچه تشخیصداده شود که واحدهای موجود فنی- تعمیراتی جزئی از خدمات محله بوده و لیکن از نظر نوع فعالیت و یا محل استقرار باعث مزاحمت می شوند، ضروری است که با تمهیدات مناسب نحوه فعالیت کالبدی استقرارشان با شرایط آسایش سکونتی محله انطباق داده شود.

معیارهای ساماندهی بر پایه الگوهای استقرار

به طور کلی می توان عمده استقرار صنایع و خدمات فنی محله ای را به سه الگوی عمده تقسیم نمود که عبارتند از:
استقرار پراکنده
استقرار خطی
استقرار متمرکز (متکان, ۱۳۸۹)

الگوی استقرار پراکنده

استقرار پراکنده خدمات محله ای، به ویژه خدمات فنی- تعمیراتی، اساساً الگوی مناسبی نبوده و به دلیل ضعف پوشش خدمات رسانی واحدهای پراکنده، این گونه واحدها گرایش به تجمع دارند، لذا:
ضروری است که مدیریت شهری چه از طریق تهیه طرح های شهری و طرح های موردی و چه از طریق طرح های سامان بخشی و هنگام صدور مجوز برای احداث خدمات محله ای و به ویژه خدمات تولیدی و فنی-تعمیراتی، از احداث پراکنده واحدها جلوگیری نموده و واحدهای پراکنده موجود را نیز به استقرار خطی و متمرکز نمایند(همگروه, ۱۳۷۱).

الگوی استقرار خطی در حوزه سکونتی

ویژگی های الگوی خطی
رایج ترین نحوه استقرار واحدهای خدماتی محله ای، استقرار خطی در بدنه معابر محله ای می باشد. الگوی استقرار خطی دارای ویژگی ها و قابلیت های زیر است:

• • در لبه معابر محله ای مستقر شده و لذا دارای امکان دسترسی سواره و پیاده می باشند.
  • جمعیت تحت پوشش(مشتریان بالقوه) در الگوی خطی به مراتب بیش از سایر الگوها می باشد.
  • به دلیل تنوع واحدهای مستقر، امکان انتخاب بیشتری برای مشتری فراهم می شود.
  • با استقرار واحدهای متنوع خرده فروشی، تعمیراتی و خدمات پذیرایی و تفریحی، خیابان های محله ای به فضای پر رونق و فعال خرید گردشی بدل شده و از این طریق یکی از فضاهای اجتماعی و پاتوق های مناسب محله ای برای کلیه گروه های سنی- جنسی در تمام طول روز و ساعت اولیه شب پدید می آید.

• • با این نحوه استقرار، قابلیت های اقتصادی- اجتماعی پدید آمده، ساماندهی خیابان محله ای با کارکرد خدمات رسانی، تفرجی و ترافیکی با سهولت بیشتری امکان پذیر می گردد.

در الگوی خطی استقرار خدمات محله ای، قابلیت خود پالایی و خود کنترلی وجود دارد. به این معنی که چون واحدهای متنوع در کنار یکدیگر قرار دارند، در صورت ایجاد مزاحمت توسط یک واحد که مشکلاتی را برای واحدهای مشابه همجوار و واحدهای مسکونی جبهه پشت لبه ها پدید آورد، فعالیت واحد مزاحمت آفرین در تقابل با همسایگان و رفتارهای خرید- گردشی و تفرجی ساکنان محله و سایر کسبه قرار می گیرد. در این صورت و با توجه به « جو موجود » انتقال واحد مذکور و یا بهینه سازی فعالیت آن با سهولت بیشتری انجام می شود(قلیزاده, ۲۰۰۱).

شاخص های تشخیص معابر محله ای

الگوی استقرار خطی معمولاً در لبه معابر محله ای شکل می گیرند. بنابراین تشخیص خیابان های محله ای و شناخت ویژگی ها و مشخص اتان ها اهمیت زیادی در راهنمایی مدیریت ساماندهی دارند.
مهمترین ویژگی های معابر محله ای، محل استقرار خدمات فنی و تعمیراتی عبارتند از:
بنا به تعریف ارائه شده در « آیین نامه طراحی راه های شهری » راه های شهری به سه دسته شریانی درجه یک، درجه دو و راه های محله ای تقسیم شده اند.
براساس تقسیم بندی فوق، خیابان های محلی اصلی و فرعی دارای کارکرد جابه جایی، دسترسی و اجتماعی می باشند.
- براساس تعریف، خیابان های محلی به خیابان های اطلاق شده که در داخل هسته های شهری قرار دارند.
- معابر محله ای کاربری به بازار خطی و مرکز خدمات محله ای بدل می شوند، برخلاف تصور « مرز محلات » نبوده بلکه به نوعی « مرکز محلات » محسوب می گردند.
- یکی دیگر از عوامل تشخیص معابر مرکز محله ای، استقرار خدمات متنوع در مقیاس محله ای و در لبه معابر مذکور می باشد.
با توجه به خصوصیات برشمرده، می توان اظهار داشت که در الگوی استقرار خطی، خدمات محله ای و از جمله خدمات فنی- تعمیراتی در لبه معابر مستقر می گردند که: