“
اصلی ترین قانون در این زمینه «قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه» مصوب دوم دی ماه ۱۳۶۳ بود که هم اکنون نیز قانون مرجع در زمینه تشکیلات سازمان اوقاف و اداره اوقاف می‌باشد. طبق ماده ۱ قانون مذکور،نام سازمان اوقاف به سازمان حج و اوقاف و امور خیریه تغییر کرد که سپس نام سازمان اوقاف و امور خیریه برای آن به تصویب رسید و در حال حاضر با این نام شناخته شده است. این ماده مقرر می‌دارد که: «از تاریخ تصویب این قانون سا زمان اوقاف به سازمان حج و اوقاف و امور خیریه تغییر نام می‌یابد و امور ذیل بعهده این سازمان واگذار می‌گردد:
-
- اداره امور موقوفات عام که فاقد متولی بوده یا مجهول التولیه است و موقوفات خاصه در صورتی که مصلحت وقف و بطون لاحقه و یا رفع اختلاف موقوف علیهم متوقف بر دلالت ولی فقیه باشد.
-
- اداره امور اماکن مذهبی اسلامی که ترتیب خاصی برای اداره آن ها داده نشده است به استثناء مساجد و مدارس دینی و تکایا
-
- اداره امور مؤسسات و انجمن های خیریه ای که از طرف دولت یا سایر مراجع ذیصلاح به سازمان محول شده یا بشود.
-
- اداره مؤسسات و انجمن های خیریه ای که به تشخیص دادستان محل فاقد مدیر باشد (تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه) ضمم امین در مؤسسات و انجمن های خیریه ای که به تشخیص دادستان محل مدیر آن فاقد صلاحیت باشد (تا تعیین تکلیف از طرف دادگاه) و همچنین است در صورت نبودن یا عدم صلاحیت ناظر (در مواردی که ناظر پیش‌بینی شده باشد)
-
- انجام امور مربوط به گورستانهای متروکه موقوفه‌ای که متولی معین ندارد و اتخاذ تصمیم لازم در مورد آن ها.
- کمک مالی در زمینه تبلیغ و نشر معارف اسلامی»
در آخرین تحولات در این زمینه کمیته فقهی سازمان بورس اوراق بهادار با بررسی امکان وقف اوراق بهادار به ویژه سهام، طرح وقف سهام در بازار بورس را به تصویب رسانده است.[۶۰]
بند چهارم : ویژگی ها و انواع وقف
در این گفتار ویژگی های وقف را در قسمت اول بررسی خواهیم کرد و سپس شرح مختصری از انواع وقف را در قسمت دوم ذکر خواهیم کرد.
الف : ویژگی‌های وقف
نهاد وقف با ویژگی‌های خاص خود شناخته شده است. حبس کامل،دوام و تسبیل منفعت را می‌توان سه خصوصیت برجسته وقف دانست که در این بند به هر یک اشاره خواهیم داشت:
۱ : حبس کامل
جهت وقف مال، باید اصل آن حبس کامل شود. منظور و هدف از حبس کامل مال منع هر گونه تصرف مالکانه از ناحیه واقف و یا دیگران نسبت به عین یا اصل موقوفه است که بدین ترتیب مال موقوفه از هر گونه تعرض مصون مانده وامکان دوام وقف به وجود می‌آید[۶۱].
۲ : دوام وقف (تابید )
تابید به معنای ثبات و استمرار است و در جایی به کار می‌رود که وقت و مدت محدودی تعیین نگردد. اجماع فقهای امامیه بر این است که در صحت وقف، دوام و تأیید شرط است و نباید مقید به زماین معین و محدود گردد .بنابرین به عنوان مثال اگر واقف مالی را برای مدت دو سال وقف کند، باطل است.
باید در نظر داشت از نظر فقه شیعه «آنچه با تأیید ناسازگار است مقید ساختن وقف به زمان معین است . اما اگر وقف بر مواردی باشد که در معرض انقراض می‌باشند (بدون تقیید به زمان معین) ظاهراًً دیدگاه شهید ثانی و امام خمینی (یعنی صحت) بیشتر قابل دفاع است.[۶۲]
یکی از شرایط وقف به اعتقاد مشهور فقهای شیعه [۶۳]دوام آن می‌باشد .وقف باید دائمی باشد زیرا اگر وقف موقتی باشد ارتباط موقوفه با واقف قطع نمی باشد حال آن که در تعریف وقف آمده که عین مال حبس شود یعنی مالکیت از ید مالک (واقف ) به طور کلی خارج شود .بر اساس همین دیدگاه است که برخی از فقها در وقف اموال منقول تردید دارند وقف منفعت به این دلیل پذیرفته نمی شود که ذرات و لحظات منافع با سپری شدن زمان از بین می‌روند .فقهای حنفی وقف مال منقول را نمی پذیرند مگر در موارد خاص که عبارتند از پذیرش عرفی وقف مال منقول یا تابع بودن مال منقول نسبت به مال غیر منقول با بررسی تاریخ وقف این نکته مشخص می شود که ابتدا وقف مخصوص عقار و زمین بوده است زیرا تنها عین ، مال ماندگار و ابدی محسوب می گردیده است .صاحب جواهر تصریح دارد که اگر واقف ملکی را برای مدت معینی وقف کند وقف باطل است و موقوفه در ملک وی باقی می ماند .[۶۴]
ایشان درباره وقف موقت چنین اظهار می‌دارد :
” از میان فقهای متقدم و متاخر کسی وقف موقت را صحیح ندانسته است ” [۶۵]
۳ : تسبیل منفعت
تسبیل منفعت در تعاریف فقهی و قانونی وقف ذکر شده است لزوم تسبیل منفعت در وقف از بدیهیات است و شاید به همین دلیل است که فقها در صحت وقف از تسبیل منفعت سخنی به میان نیاورده‌اند.[۶۶]از واژه تسبیل معنای فی سبیل الله و قربت فهمیده می‌شود به همین دلیل نیز وقف بر نفس که در آن قصد قربت جایگاهی ندارد، باطل است.
ب : انواع وقف
تقسیمات گوناگونی از وقف وجود دارد که با توجه به موقوف علیه (وقف بر شیعه) مال موقوفه (وقف منقول) واقف (وقف بر نفس) و… نامگذاری شده اند. در اینجا به سه نوع از انواع وقف اشاره خواهیم داشت.
۱ : تقسیم وقف به اعتبار موقوف علیهم
رایج ترین تقسیم بندی موجود تقسیم وقف به اعتبار موقوف علیهم است. بر این اساس وقف به وقف خاص و وقف عام تقسیم می‌شود. در وقف خاص موقوف علیهم آن افراد محصور و معین هستند در حالی که موقوف علیهم در وقف عام کلی با مصادیق متعدد و حتی غیرمحصور می‌باشند. برای مثال وقف بر اولاد وقفی خاص بوده و وقف بر فقرا وقف عام است. در وقف عام گاه به جای آنکه موقوف علیه شخص باشد جهت مورد نظر ذکر می‌شود که در این صورت بدان وقف جهت نیز می‌گویند مانند وقف برای مساجد و یا وقف برای مدارس.
۲ : تقسیم وقف به اعتبار نوع استفاده از مال موقوفه
تقسیم بندی حائز اهمیت دیگرتقسیم وقف به اعتبار نوع استفاده از مال موقوفه است تقسیم وقف بر دو نوع وقف انتفاع و وقف منفعت بر همین اساس است. نظر واقف از وقف در وقف انتفاع تحصیل درآمد مادی نمی‌باشد، مانند احداث مسجد در زمین ملکی خود، حال آنکه در وقف منفعت نظر واقف از آن تحصیل درآمد باشد تا درامد حاصله در مصرف معلومی هزینه شود، مانند وقف مغازه برای حفظ یا اداره مسجد.[۶۷]
۳ : تقسیم وقف به اعتبار نوع مدیریت موقوفه
امروزه به منظور سهولت در شناسایی و اداره اوقاف تقسیم بندی دیگری مطرح شده است که بر اساس آن واقف به وقف متصرفی و وقف غیرمتصرفی تقسیم می‌شود. وقف متصرفی موقوفانی را شامل می‌گردد که اداره آن ها مستقیماً بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه است .[۶۸]
وقف غیرمتصرفی وقفی است که به وسیله متولیان قانونی خود و صرفاً با نظارت استصوابی سازمان اوقاف اداره می شود.
در ماده ۱۱ قانون تشکیلات و اختیارات سازمان حج و اوقاف و امور خیریه و همچنین در ماده ۵، ۲۰، و ۳۰ آیین نامه اجرایی آن نیز به این تقسیم بندی اشاره شده است. مطابق تبصره ۲ ماده ۲۰ ایین نامه اجرایی قانون فوق الذکر، موقوفات و اماکنی که از طرف سازمان حج و اوقاف و امور خیریه دارای امنای منصوب هستند در حکم موقوفه متصرفی می‌باشند.
ج : مدیریت وقف
“
