نظام آموزش و پرورش
یکی از نظامهای مهم اجتماعی است که رسالت آن علاوه بر انتقال میراث فرهنگی و تجارب بشری به نسل جدید، ایجاد تغییرات مطلوب در شناختها و در نهایت رفتار کودکانه، نوجوانان و جوانان است (صافی، ۱۳۸۲، ۱).
پایه تحصیلی
منظور از پایه تحصیلی، یک مرحله از تعلیمات عمومی است که معمولا دوره آن یکسال است. (دارپاپور، ۷۰-۱۳۶۹، ۲۱).
مدرسه
از مهمترین نهادهای اجتماعی، تربیتی و آموزشی و اصلی‌ترین رکن تعلیم و تربیت است. که به منظور تربیت صحیح دانش‌آموزان در ابعاد دینی، اخلاقی، علمی و آموزشی، اجتماعی و کشف استعدادها و هدایت و رشد متوازن روحی و معنوی و جسمانی آنان بر اساس اهداف مصوب دوره‌های تحصیلی، برابر ضوابط و دستورالعملهای وزارت آموزش و پرورش تأسیس و اداره می‌شود. مدرسه با همکاری کلیه کارکنان و با مشارکت دانش‌آموزان و اولیاء آنان زیر نظر مدیر مدرسه اداره می‌شود (مصوبات شورای آموزش و پرورش، شورای عالی آموزش و پرورش، ۱۳۸۲، ۱۸۰).
دوره متوسطه
دوره متوسطه عبارت است از دوره برزخ یا دوره انتقالی میان آموزش پایه که عمومی و غیر تخصصی است و آموزش تخصصی تر در سطح آموزش عالی، دوره انتقال میان کودکی و جوانی است و یک دوره میانی که به واسطه بسیاری از فشارهای روانی، جسمانی و مشکلات سازگاری، ویژگیهای خاصی را به نوجوانان و جوان می بخشد. این دوره ممکن است از سه جهت دوره انتقال باشد:
- انتقال از محیط آموزشی به محیط کار و زندگی
- انتقال از دوره میان کودکی که نیازهای فرد، تحت نظر و مراقبت دیگران تأمین می‌شود و جوانی و بلوغ که به فرد استقلال و قبول مسئولیت می‌دهد.
- انتقال از آموزش عمومی، همگانی و غیر تخصصی به آموزش دانشگاهی، تخصصی خاص عده‌ای محدود (صافی، ۱۳۸۲، ۸۹).
تکرار پایه
فرایندی است که به موجب آن، دانش آموز به دلایلی همچون عدم موفقیت در امتحانات و یا دلایل مشابه، مجبور به گذراندن همان پایه تحصیلی در سال بعد است.
تکرار کننده پایه
دانش آموزش است که به دلیل عدم موفقیت در امتحانات یا غیبت از مدرسه و سایر دلایل. همان پایه تحصیلی را برای دومین بار تکرار می‌کند، به عبارت دیگر تکرار کننده پایه عبارت است از دانش آموزی که در یک سال تحصیلی معین یک واحد از ظر فیت یک مدرسه را به خود اختصاص داده باشد (دانش‌آموز ثبت نام کرده هنگام جمع آوری آمار دانش‌آموزان در آذرماه) و طبق آمار نتایج امتحانات موفق به گذراندن امتحانات خرداد و شهریور نباشد (داریا پور، ۷۰-۱۳۶۹، ۲۲).
ترک تحصیل
فرایندی است که طی آن دانش آموز قبل از اتمام یک دوره یا مقطع تحصیلی، مدرسه را به صورت موقت یا دائم ترک می‌کند. به این ترک تحصیل که پیش از پایان یک دوره مشخص از تحصیل صورت می‌گیرد،ترک تحصیل زودرس می‌گویند.
ترک تحصیل کننده
دانش آموزی است که پس از ثبت نام در یک دوره آموزشی. قبل از به پایان رساندن آن دوره، تحصیل را نیمه کاره رها کرده و مدرسه را ترک می کند (فومنی، ۱۳۸۲، ۱۶۶).
شکست یا افت تحصیلی
عبارت است از وقوع ترک تحصیل زودرس و تکرار پایه تحصیلی در نظام آموزش و پرورش یک کشور. افت تحصیلی عبارت است از اتلاف نیروی انسانی و اقتصادی در سیستم آموزش و پرورش قبل از به ثمر رسیدن اهداف و برنامه‌های سیستم. اتلاف ناشی از ترک تحصیل زودرس برای هر یک از دانش آموزان ترک تحصیل در هر یک از پایه‌های دوره آموزشی مشخص عبارت است از معادل هزینه یک سال تحصیلی (معیری، ۱۳۷۱، )
افت در لغت به معنای نقصان و کاستی است. افت تحصیلی یعنی بازماندن دانش آموز از دوران معمول تحصیلی به هر شکل و عنوان، بدین ترتیب افت تحصیلی دارای جنبه‌های مختلفی چون مردودی، تکرار پایه، ترک تحصیل، تأخیر ورود به نظام آموزشی و کیفیت نازل نتایج تحصیلی می باشد. در دائره المعارف تعلیم و تربیت، تعریف افت تحصیلی چنین آمده است:
افت تحصیلی واژه‌ای است که به مجموع سالهای تحصیلی که به وسیله تکرار کنندگان پایه[۲] و ترک تحصیل کنندگان[۳] تلف می‌شود. گفته می‌شود از دو جزء تکرار پایه و ترک تحصیل، تکرار پایه زیان آورتر است، زیرا تکرار کنندگان پایه، مدت طولانی‌تری در مدرسه باقی می‌مانند و این سبب تلف شدن سرمایه می گردد (داریاپور، ۷۰-۱۳۶۹، ۲۳).
خانواده
یکی از عمده ترین نهادهای اجتماعی در جامعه سنتی و جدید است. بر اساس تعریف الیس و همکارش[۴] (۱۹۸۹): «دو نفر که از طریق ازدواج با یکدیگر زندگی می‌کنند و منابع مشترک اقتصادی در یک دوره معین را دارند، خانواده تشکیل می‌دهند» در اینجا ازدواج اساس تشکیل خانواده است و خانواده با تولد فرزندان توسعه می‌یابد (آزاد ارمکی، ۱۳۷۷، ۱۸۶).
درآمد
عبارت است از مجموعه دریافتهای ماهانه، هفتگی یا روزانه افراد اعم از نقدی (پول) و غیر نقدی (دریافت ارزاق یا اجناس با تسهیلات بیشتر و قیمت ارزانتر)
شغل
فعالیت روزانه افراد که در ساعت معینی از روز همراه با وظایف مسئولیتها و اختیارات معین انجام می‌گیرد.
تحصیلات افراد
مجموع آموزشهای رسمی افراد در مدارس و دبیرستانها
عدم امیدواری به آینده تحصیلی
عدم آشنایی و آگاهی دانش آموزان از آینده تحصیلی و وضعیت شغلی بود.
نرخ ترک تحصیل سواد آموز
این شاخص از تقسیم تفاضل سوادآموز ثبت نام شده و شرکت کننده در امتحان بر تعداد سوادآموزان ثبت نام شده ضربدر صد به دست می آید (مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش ، ۱۳۸۲، ۳۹۴).
۲-۲۳- چارچوب نظری[۵] تحقیق
- نقد و بررسی رویکردهای جامعه‌شناختی به آموزش و پرورش
اصحاب اصالت تجربه
الف) اصحاب اصالت تجربه معتقدند که پدیده‌های اجتماعی را باید همانند پدیده‌های طبیعی مطالعه کرد و با جستجوی علت‌شان در وقایع مادی پیشین، پایدار و بیرونی، در صدد تبیینشان برآمد. در این چشم انداز برای فهمیدن شکستهای تحصیلی به عنوان مثال باید وضعیتهای اجتماعی و اقتصادی، محیط خانوادگی، صلاحیتهای مربیان و وضعیت یادگیری را بررسی کرد و در میان این عناصر خارجی نسبت به وجدان (یا شعور) کنشگران اجتماعی، آنچه را واقعه مقدم و یا وقایع مقدم است و نحوه ارتباطشان را با یکدیگر شناسایی کرد.
جامعه‌شناسی تفهمی
ب) در جامعه شناسی تفهمی به ویژه برای ماکس و بر طرفداران جامعه شناسی تفهمی این نگرش ]نگرش تجربه گرا[ برای فهمیدن ویژگیهای پدیده‌های اجتماعی کافی نیست، زیرا این پدیده‌ها محصول کنش انسانی هستند. آنها برای کنشگران اجتماعی معنایی دارند و برای تبیین آنها باید این معنا را کشف کرد. در این چشم‌انداز برای فهمیدن شکستهای تحصیلی به عنوان مثال باید به قواعد و هنجارهایی که مربیان ]طی فرایند جامعه پذیری[ درونی کرده‌اند.
رجوع کرد زیرا همین قواعد و هنجارهای درونی شده‌اند که تصمیمهایشان را هدایت کرده و ارزشهایی را که به رفتارشان معنا می‌دهد بیان می‌کند. (کیوی، ۱۳۷۵، ۹۲)
رویکرد سیستمی به آموزش و پرورش
این رویکرد از آن جهت مهم تلقی می‌شود که به محیط اجتماعی و تاثیرپذیری آن از فشارهای محیطی توجه می‌کند. نظام آموزشی یک نظام باز است که توضیح ساختار و فراگردها و مسائل آن بدون در نظر گرفتن ویژگیهای محیطی ناتمام است.
رویکرد سیستمی، مفهوم پردازی[۷] یک نظام کلی، و روابط و کنشهای متقابل اجرای گوناگون را در چارچوب یک مدل[۸] میسر می‌سازد. این مدل چارچوب مفهومی است[۹] که در آن، می‌توان ویژگیهای مشترک بسیاری از محیطهای آموزشی را ملاحظه کرد. (علاقه‌بند، ۱۳۸۲، ۲۵) البته برای اطلاع بیشتر و کاملتر از رویکرد سیستمی به آموزش و پروش می‌توان بر کتاب فوق مراجعه کرد.
اما دو دیدگاه دیگری که برای بررسی وضعیت «افت تحصیلی» کاربرد زیادی دارند و هر دو چارچوبهای نظری معتبری برای تدوین طرح نظری مساله تحقیق به حساب می‌آیند عبارتست از:
- نظریه کارکردگرایی[۱۰] (فونکسیونالیستی) ناظر بر کارکرد گزینش در نظام آموزشی
- نظریه باز تولید مناسبات سلطه ناظر بر معیارهای گزینش در نظام آموزشی
[۱] - Curriculum Failur
[۲] - Repeters
[۳] - Drop Outs
[۴] - Allace and Wallace
[۵] . TheroriTical framework
[۶] . Systems approach
[۷] . conceptualization
[۸] . model
[۹] . conceptual framework
