3-2-7-3- اختلاف مسلمانان در نسخ………66
3-2-7-4- انواع نسخ……. 67
3-2-7-5- فایده علم ناسخ و منسوخ……. 67
3-2-7-6- نسخ قرآن و نسخ کتابهای آسمانی پیشین… 68
3-2-8- محكم و متشابه……… 68
3-2-9- عام و خاص… 70
یادداشتها….……71
فصل چهارم: روشها و گرایشهای جواهرالتفسیر……… 73
4-1-روشها……… 75
4-1-1- روش تفسیر قرآن به قرآن…. 75
4-1-2-روش تفسیر قرآن به روایت……. 80
4-2-گرایشها ….. 84
4-2-1-گرایش عرفانی….. 84
4-2-2-گرایش عقلی…….. 88
4-2-2-1-رویكرد فلسفی… 89
4-2-2-2-رویكرد کلامی…….. 91
4-2-3-گرایش ادبی……………. 95
4-2-3-1-مفردات آیات……… 95
4-2-3-2- صرف و نحو………. 97
4-2-3-3-استشهاد به نظم و نثر عربی………… 99
4-2-3-4-استناد به اشعار فارسی……. 100
4-2-3-5-اشتقاق و ریشه یابی کلمات و معنای لغوی آن ها….. 103
4-2-3-6-وجوه و نظایر… 104
4-2-3-6-1-كاربرد وجوه در جواهرالتفسیر……… 104
4-2-4-گرایش حروفی……… 106
یادداشتها….……..109
نتیجه….. 111
فهرست منابع… 113
مقدمه
یكی از مهمترین علوم اسلامی و دانشهای بشری كه از زمان نزول قرآن كریم تاكنون مورد توجه قرار گرفته، علم تفسیر قرآن است، تا آن حد كه میتوان گفت هیچ كتابی مانند قرآن توسط دانشمندان و محققین از علمای مذاهب اسلامی و مستشرقان بررسی نشده كه اینگونه به تفسیر، ترجمه و شرح آن پرداخته باشند. این توجه جهانی به قرآن، عظمت این كتاب آسمانی و معجزه بزرگ پیغمبر اكرم(صلّی الله علیه وآله) را آشكار میسازد كه باگذشت چهارده قرن از نزول آن همچنان جاذبیت خویش را حفظ نموده است.
مسلمانان از صدراسلام همواره برای تفسیر قرآن تلاش كردهاند، این علم در طول زمان دچارتحولاتی شده است و مفسران تفاسیر متعددی نوشتهاند كه همسان نبوده و با یكدیگر تفاوتهایی دارند، این تفاوتها غالبا ناشی از اختلاف در روشهای تفسیری آنهاست. گروهی برای پرده برداری از مفهوم آیات قرآن از آیات دیگر استفاده كردهاند، بعضی به روایات مراجعه میكنند و گروهی نیز با استنباط واجتهاد وتخصّص خود به بیان مفاهیم آیات میپردازند وبه این ترتیب روشها وگرایشهای متعددی در تفسیر شكل گرفت.
“جواهرالتفسیر” از تفاسیر فارسی نیمه دوم قرن نهم هجری قمری و یكی از آثارحسین بن علی كاشفی سبزواری(م910) محسوب میشود، این تفسیرشامل تفسیر سورههای حمد، بقره، آل عمران وبخشی از سوره نساء(تا آیه 84) میباشد و تا كنون تنها یک جلد از آن كه دربرگیرندهی مقدماتی بر تفسیر قرآن وهم چنین تفسیر سورهی حمد است، به طبع رسیده است و بقیهی آن هنوز به صورت خطی باقی مانده است، در این پژوهش نخست دیدگاههای كاشفی دربارهی مسائل علوم قرآنی، مباحثی مانند: وحی و نزول قرآن، فضایل قرآن و جامعیت آن، چگونگی جمع آوری قرآن، اسامی قرآن، تفسیر و تأویل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مورد بحث قرار میگیرد، و پس از آن روشهایی كه مفسر برای بیان و تفهیم آیات به كار گرفته، مانند: روش قرآن به قرآن، استفاده از روایات و هم چنین رویكردهای مفسر به مباحث فلسفی، عرفانی، ادبی و استناداتش به شعرهای فارسی و عربی بررسی شده است.
كاشفی یكی از برجسته ترین مفسران زمان خود بوده كه تمام توان و قدرت تفسیری خود را در تفسیر سورهی حمد به كار گرفته و با بیانی زیبا وشیوا از شیوه های مختلف برای توضیح آیات قرآن بهره گرفته است.
بر این اساس، این پایان نامه در چهار فصل تنظیم شده است:
فصل اول به كلیات تحقیق می پردازد. این فصل به بیان مسئله، اهداف تحقیق، ضرورت انجام تحقیق، سوالهای تحقیق، تعریف مفاهیم، پیشینه، روش اجرای تحقیق و شیوه های جمع آوری اطلاعات اختصاص دارد.
در فصل دوم به زندگی نامهی مفسر و معرفی جواهرالتفسیر پرداخته میشود.
در فصل سوم مباحث خطبهی آغاز جواهرالتفسیر و دیدگاههای كاشفی دربارهی علوم قرآنی مانند: تعریف وحی، انزال و تنزیل، فضایل قرآن و جامعیت آن، چگونگی جمع آوری قرآن، اسامی قرآن، تفسیر و تأویل، ناسخ و منسوخ، محكم و متشابه و عام و خاص، مطرح گشته است.
فصل چهارم پایان نامه، روشهای تفسیری مفسر در جواهرالتفسیر را مورد مطالعه قرار داده است.
با این تلاش ناچیز خواستم تا از روش تفسیری حسینبنعلی كاشفی در جواهرالتفسیر پرده بردارم. امیدوارم خدای تعالی مرا در رسیدن به صواب یاری دهد، زیرا تا به حال بحثی كه روش تفسیری جواهرالتفسیر را به دقّت مورد بررسی قرار دهد، نیافتم، البتّه ادّعای كامل بودن آن را ندارم.
بار خدایا ما را از كسانى قرار ده كه به ریسمان قرآن چنگ زده و در فهم متشابهاتش از مكتب اهلبیت عصمت یاری جسته و در سایه آن آرام میگیرند.
1-1-بیان مسئله
روشهای تفسیری یكی از دانشهای مهم علوم قرآنی است كه دانشمندان در زمانهای مختلف به تحقیق و بررسی آن پرداختهاند، به گونهای كه امروزه به طور تخصصی اقدام به تحقیقاتی در این زمینه شده است. بنابراین، بررسی روش مفسران در تبیین آیات قرآن كریم،كه معمولا با شناساندن بیشتر تفاسیر و مفسران آنها نیز همراه است، از پژوهشهای مهم در حوزه علوم قرآن به حساب میآید.
ملا حسین كاشفی سبزواری از جمله كسانی است كه صاحب كتابهای بسیار به زبان فارسی بوده و نثر او مورد استقبال فراوان قرار گرفته است،آثاری كه در زمینه های گوناگون حدیث، تفسیر، ادبیات، اخلاق، تاریخ، نجوم و علوم غریبه نوشته شده است.
“جواهرالتفسیر” اولین كتاب تفسیر وی و از تفاسیر مهم فارسی است كه در آن مباحث مقدماتی خوبی كه اطلاع از آنها در تفسیر مفید است، بیان شده و همچنین از استنادات، روشها و رویكردهای متنوع در تفسیر آیات بهره برده است. با وجود استقبال از آثار كاشفی در جوامع فارسی زبان، تاكنون این تفسیر چندان مورد توجه قرار نگرفته و در مورد روش مفسر در طرح مباحث تفسیری كاری انجام نشده است. تحقیق و تصحیح كتاب، به همّت دكتر جواد عباسی صورت گرفته و ایشان در مقدمهای درازدامن از كاشفی و آثارش نوشتهاند اما در این مقدمه دربارهی روش تفسیری مفسر به تفصیل سخن گفته نشده است و همچنین مصحح به مقایسه و مقابله چهار نسخه خطی از جواهرالتفسیر پرداخته است.
1-2- هدفهای تحقیق
- شناسایی و معرفی هرچه بیشتر تفسیر “جواهرالتفسیر” كه حتی در بین متخصصان این رشته ناشناخته است.
- شناخت شخصیت علمی ملا حسین كاشفی.
- آشنایی و معرفی مباحث مقدماتی بر”جواهرالتفسیر”
- بررسی روشها وگرایشهای تفسیری كاشفی در “جواهر التفسیر”
1-3- ضرورت انجام تحقیق
باتوجه به این كه كاشفی در قرن نهم(ه.ق) در علوم مختلفی سرشناس بوده و از آن زمان تاكنون نیز از شهرت علمی خاصی برخوردار است، به گونهای كه نویسندهی
این مطلب را هم بخوانید :
كشف الظنون از آسیای صغیر، شرح حال این مفسر را در كتابش آورده و علاوه بر این، مورخان همعصرش مانند: غیاث الدین خواندمیر و متأخرانی مانند: آقابزرگ تهرانی به شرح زندگی ملاحسین پرداختهاند. همچنین به وی عنوان “جامع العلوم” داده شده چون فردی آگاه و متخصص در علوم گوناگون، به ویژه دانا در علم تفسیر و تبیین كلام الهی بوده است. وی تفسیر”جواهرالتفسیر” را كه از تفاسیر مهم اوست، با هدف تفسیری جامع و كامل نوشته و در سورهی حمد به این هدف دست یافته است و تمام قدرت تفسیر نویسی خود را در این قسمت به كار میگیرد و این تفسیر را تا آیهی 84 سورهی نساء ادامه میدهد. با توجه به اینكه تفسیر دیگر كاشفی «مواهب علیّه» یا «تفسیر حسینی» كه تفسیر كل قرآن بوده و تفسیر آیات درآن به صورت مختصركار شده،(1) شناخته شدهتر است اما «جواهرالتفسیر» نسبت به «مواهب علیّه» چندان مورد توجه قرار نگرفته، حتی میتوان گفت ناشناخته باقی مانده است، بر این اساس ضرورت بررسی و معرفی بیشتر “جواهرالتفسیر” و تحلیل روش تفسیری مفسر به عنوان یكی از تفاسیر مهم فارسی، احساس میگردد.
1-4- استفاده كنندگان از تحقیق
پژوهشهایی كه در حوزه روش تفسیر صورت میگیرد می تواند مورد استفاده پژوهشگران علوم دینی، مؤسسات پژوهشی، دانشجویان رشتههای الهیات، حوزههای علمیه و سایر افرادی كه با علم تفسیر قرآن در ارتباط هستند، قرار گیرد.
1-5- سؤالهای تحقیق
– كاشفی چه روشها و رویكردهایی در تفسیر آیات قرآن در جواهرالتفسیر پیش گرفته است؟
– آیا مفسر به منابع تفسیری قبل از خود رجوع كرده است؟
– آیا در این تفسیر از روش قرآن به قرآن استفاده شده است؟
– آیا این تفسیر روایی محسوب میشود؟
– آیا روش تفسیر ادبی در آن به كار رفته است؟
– آیا در جواهرالتفسیر به دیدگاههای عرفانی توجه شده است؟