3-2-1-3-2- وطن در شعر دوره­ی مشروطه……………………………………………………………….. 84

3-2-1-3-2-1- وطن در اشعار نسیم شمال………………………………………………………………… 84

3-2-1-4- مشروطه و بازتاب آن……………………………………………………………………………… 86

3-2-1-4-1- بازتاب مشروطه در اشعار نسیم شمال……………………………………………………… 88

3-2-1-4-1-1- بزرگداشت مشروطه و آثار و نتایج آن…………………………………………………. 88

3-2-1-4-1-1-1- تأیید و تکریم نظام مشروطه و حاکمیت قانون……………………………………. 88

3-2-1-4-1-1-2- اجرای عدالت و رفع ستم……………………………………………………………… 89

3-2-1-4-1-1-3- آسایش و سعادت مردم………………………………………………………………… 90

3-2-1-4-1-1-4- استقبال از مجلس شورا…………………………………………………………………. 90

3-2-1-4-1-1-1-5- تشویق مردم به انتخاب وکلای لایق……………………………………………… 91

3-2-1-4-1-2- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از مخالفان آن…………………………………… 93

3-2-1-4-1-2-1- ناامیدی از استقرار مشروطه و انتقاد از وضع نابسامان کشور…………………… 93

3-2-1-4-1-2-2- انتقاد از انحراف مشروطه………………………………………………………………. 93

3-2-1-5- انتقاد از غوغای جمهوری خواهی………………………………………………………………. 95

3-2-1-6- توجه به مسائل جهانی…………………………………………………………………………….. 97

3-3-1- محتوای اقتصادی………………………………………………………………………………………. 99

3-3-1-1- فقر و فاصله طبقاتی……………………………………………………………………………….. 102

3-3-1-2- مشاغل………………………………………………………………………………………………… 104

3-3-1-3- کسادی بازار…………………………………………………………………………………………. 105

3-3-1-4- فساد مالی……………………………………………………………………………………………. 105

3-3-1-5- وابستگی اقتصادی ایران به غرب……………………………………………………………….. 106

3-4-1- مضامین فرهنگی……………………………………………………………………………………….. 108

 

3-4-1-1- تعدد همسر………………………………………………………………………………………….. 108

3-4-1-2- آداب و رسوم در ایام مشهور……………………………………………………………………. 110

3-4-1-3- غربزدگی……………………………………………………………………………………………… 112

3-4-1-4- بی­سوادی…………………………………………………………………………………………….. 113

3-4-1-5- رواج خرافه و نادانی در دوره­ی مشروطه…………………………………………………….. 114

3-4-1-5-1- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ایرج میرزا………………………………………… 115

3-4-1-5-2- جهل و خرافه ستیزی در دیوان اشعار ملک الشعرای بهار……………………………… 115

3-4-1-5-3- جهل و خرافه ستیزی در اندیشه­ی نسیم شمال…………………………………………… 117

فصل چهارم: نتیجه گیری

4-1- نتیجه­ گیری…………………………………………………………………………………………………… 121

فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………….. 124

چکیده:

جامعه‌شناسی ادبیات، یکی از شاخه‌های جامعه‌شناسی است که به بررسی، ژرف‌کاوی و تمرکز مطالعه در محتوای ادبیات به عنوان «هنر کلام» و شناخت جوهر اجتماعی آن می‌پردازد؛ چرا که آثار ادبی، به طور نامحسوس، تصویر هنرمندانه از واقعیت‌های اجتماعی هر ملّتی را نشان می‌دهند و با تحلیل و نقد جامعه‌شناختی این آثار می‌توان تا حدودی به وضعیت اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هر دوره­ی تاریخی، آگاهی پیدا کرد. در این پژوهش که به شیوه­ی تحقیقات بنیادی نظری و به روش تحلیلی ـ توصیفی انجام گرفته است، اشعار سید اشرف‌الدین گیلانی، معروف به «نسیم شمال» از دیدگاه نقد جامعه‌شناختی مورد بررسی قرار گرفته است. محور اصلی پژوهش حاضر این بوده است که نسیم شمال، چگونه با اشعار طنزگونه و زبان محاوره‌ای قابل فهم عامه­ی مردم، ادبیات را وسیله‌ای برای خدمت به وطن خود و آگاهی دادن به تمام افراد جامعه قرار داده است. علاوه بر جوهر و درون‌مایه­ی اجتماعی، نکته‌های ظریف دیگری نیز شعر او را دل‌نشین و شایسته­ی توجه کرده است. نخست، طرح مسائل جدّی به صورت فکاهی، همراه با طعنه و طنز و کنایه و دیگری، پروراندن این معانی و مضامین با زبان سادّه­ی گفتار مردم کوچه و بازار، خالی از هر نوع محافظه‌کاری ادبی. در پژوهش حاضر، مضامین اشعار نسیم شمال به چهار دسته­ اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی طبقه‌بندی شده و برای نقد جامعه‌شناختی اشعار از شیوه­ تحلیل مضامین استفاده شده است. توجه گسترده­ی او به مفاهیمی چون مشروطه، میهن، آزادی و عدالت، همراه با دعوت همه به مبارزه با جهل، خرافه و بی‌سوادی و مبارزه با استبداد و بیگانگان، با نوعی اندیشۀ ملّی ـ مذهبی همراه بود که در زبانی ساده و روشن، با هدف القای سریع به عامّه­ مردم بیان شده است. همه این خصیصه‌ها، وی را به عنوان یک شاعر ملّی‌گرا با نگرش اسلامی معرفی می‌کند.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1- مقدمه

جامعه ­شناسی ادبیات، شاخه­ای چند رشته­ای از علوم اجتماعی است که به موضوعاتی چون شناخت آداب و رسوم جامعه و بررسی نگرش اجتماعی شاعران و نویسندگان دوره­ های گوناگونی می ­پردازد. و رویکردی انتقادی به آن، به معنای یافتن نشانه­ها و نمودهای آگاهی جمع و تحولات پیرامون آن در رابطه با دیگر تحولات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی در مکان و زمان­های مختلف است.

ادبیّات دارای ماهیتی اجتماعی است زیرا که هیچ شاعر و نویسنده­ای در خلأ زندگی نمی­ کند،  نمی­اندیشد و سخن نمی­گوید. سخن آنان خودآگاه یا نا خودآگاه و مستقیم یا نامستقیم از زمینه ­های اجتماعی می­جوشد؛ اگر چه تأثیر عوامل و عناصر اجتماعی در شعر و نوشته­ی شاعران و نویسندگان    می ­تواند متفاوت باشد. آرنولد هاوزد (1976) معتقد است که برای درک آثار هنری کافی است که شرایط اقتصادی و اجتماعی را که اثر هنری در آن متولد شده بشناسیم. در این رویکرد، پایگاه اجتماعی هنرمند از اهمیت ویژه­ای برخوردار است و به همراه شرایط جامعه در آثار هنری نقش تعیین­کننده دارد (راو راد، 1382: 12-14).

همان­طور که می­دانیم یکی از دوره­ های سرنوشت­ساز تاریخی ایران عصر مشروطه است دوره­ای که در آن در تازه­ای بر روی ادبیات فارسی گشوده می­شود؛ ادبیات با سیاست و مسائل اجتماعی و مفاهیم جدیدی که تا آن زمان سابقه­ای به این گستردگی نداشته همچون جانبداری از عدالت، آزادی، نکوهش استبداد، نفرت از بیگانگان، وطنی­پرستی پیوند می­خورد. در ادبیات قلم برای نخستین بار برای روبه رو شدن با عامه مردم به کار می­افتد. و اشعار کسانی همچون عارف، نسیم شمال و عشقی به خاطر بیان درد مردم و جامعه زمان خود در قلب  مردم نفوذ پیدا می­ کند.

تاریخ پر فراز و نشیب ایران، همراه با جنگ و صلح، ظلم و عدالت، شادی، اندوه، امید و ناامــیدی است. در طی تاریخ ایران، مردمانی زیسته­اند که همواره با اسلحه و یا با اندیشه و قلم خود به مقاومت و مبارزه پرداخته­اند که در این میان شاعران و نویسندگان جامعه­ شناس، مردم دوست، خوش درخشیده­اند.

این مطلب را هم بخوانید :

سید اشرف الدین حسینی از جمله شاعران بزرگی بود که سروده­های او بیانگر رویدادی سیاسی و یا در بردارنده­ی طنزی اجتماعی و فرهنگی بود که در مجموع، نمایشگر وقایع جاری سرزمینمان از ابتدای عصر مشروطه تا دوران رضاخانی بود.

نسیم شمال از جمله شاعران بزرگی بود که ادبیات را با جامعه و مردم به مفهوم واقعی آن گره زده بود. با اشعاری که علاوه بر سادگی و شیرینی و تاحدی طنز گونه بودن اما سرشار از احساسات پاک میهن­پرستانه­ی و بشردوستانه به روشن کردن افکار عموم افراد جامعه می­ پرداخت.

2-1- بیان مسأله

جامعه ­شناسی ادبیات بخشی از جامعه ­شناسی هنر است که مطالعات خود را روی محتوای اثر و جوهر اجتماعی آن و روابط متقابل ادبیات و جامعه متمرکز می­سازد. دانش مزبور با معتبر شمردن قواعد و قراردادهای زیباشناختی، با بررسی خرده­فرهنگ و پایگاه اجتماعی هنرمند، می­کوشد تأثیراتی را که فعالیت­ها و آثار هنری در روند امور و نهادهای اجتماعی و سیاسی و فرهنگی برجای می­گذارند، و همچنین تأثیراتی که هنر و فعالیت­های هنری متقابلاً از آنها می­پذیرد روشن سازد و نقش مهمی را که ساختار اجتماعی در این میان ایفا می­ کند نشان می­دهد (ترابی، 1379: 30).

در واقع جامعه ­شناسی ادبیات یکی از جدیدترین حیطه­ها در جامعه ­شناسی است. در این حوزه اوضاع و احوال دینی، اخلاقی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی جامعه در ارتباط با ادبیات مورد بررسی قرار می­گیرد.

آثار ادبی به طور نامحسوس و غیر مستقیم، آرمان­ها، تفکرات شیوه زندگی هر ملت را در طول تاریخ نشان می­دهد و تصاویری هنرمندانه از واقعیات اجتماعی عرضه می­دارد. نگاه جامعه­شناختی به ادبیات می ­تواند

4-3- قالب­های شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………….. 97

5-3- زبان شعر دفاع مقدّس …………………………………………………………………………………… 104

6-3- نماد و نمادگرایی در شعر دفاع مقدّس ……………………………………………………………… 113

7-3- سیر تکاملی شعر دفاع مقدّس از دیدگاه صور خیال ………………………………………………. 114

8-3- دفاع مقدّس در شعر کودک ……………………………………………………………………………. 119

9-3- تأثیر دفاع مقدّس در مضمون و درون مایه­ی  شعر کودک……………………………………….. 126

9-3-1- تأثیر دفاع مقدّس در عاطفه و شعر کودک ………………………………………………………. 128

10-3- برجسته سازی شعر کودک دوران دفاع مقدّس …………………………………………………… 134

1-10-3- برجسته سازی از طریق تخیّل ……………………………………………………………………. 135

2-10-3- برجسته سازی از طریق زبان ……………………………………………………………………… 142

11-3- نمادهای دفاع مقدّس در شعر کودک ………………………………………………………………. 150

12-3- موسیقی شعر کودک در دفاع مقدّس ……………………………………………………………….. 152

13-3- مفاهیم و اصطلاحات جنگ در شعر کودکان ……………………………………………………… 156

نتیجه گیری ………………………………………………………………………………………………………… 157

منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………….. 158

چکیده:

پایان نامه­ حاضر که با عنوان «شعر کودک و دفاع مقدّس» شکل یافته، شعر کودک را در موضوع دفاع مقدّس- که بخش قابل توجّهی از ادبیات امروز را در بر می­گیرد- با نگاهی تحلیلی و بر اساس مهمّ­ترین آثار و آفرینش­های هنری در این حوزه، مورد بررسی قرار می­دهد. شیوه­ی تدوین این پایان نامه، به این صورت است که ابتدا، منابعی که در پایان ذکر شده به دقت مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته ­اند، سپس نکات مهم فیش برداری شده و بعداز آن، مطالب در سه فصل گنجانده شده ­اند. در فصل اول، به کلیات تحقیق اشاره شده و در فصل دوم، به بیان موضوعاتی از قبیل، شناسایی کودک، شعر کودک، ادبیات کودک و … پرداخته شده و در فصل سوم، ضمن درآمدی بر شعر دفاع مقدّس، جنبه­ های گوناگون دفاع مقدّس در شعر کودک مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند. نتایج به دست آمده از این پژوهش ، بیان­گر آن است که شعر کودک و نوجوان، باید به گونه­ای ساده و روان باشد تا بچه­ها با شنیدن آن، بتوانند مضامین نهفته در شعر را به طور زنده درک نمایند و در این میان، شاعر می­بایست جهان ذهنی مخاطب؛ یعنی کودک و نوجوان را درک کند. از طرفی دیگر، زمینه­ اصلی ادبیات کودک و نوجوان پس از پیروزی انقلاب اسلامی را «انقلاب اسلامی» و«جنگ تحمیلی» تشکیل می­ دهند و
سروده­های این دوره به شدّت تحت تأثیر این دو رویداد بزرگ قرار گرفته­اند. نتیجه­ی دیگری که از این پژوهش به دست آمده، این است که در شعر کودک با موضوع دفاع مقدّس، هم به لحاظ کمی و هم کیفی دچار کمبود هستیم. در همین راستا، می­بایست از کلیشه­ها و توصیفات کلی و عام و تعابیر تکراری پرهیز شود.

مقدمه:

 

اگر شعر کودک جزئی از اجزای جهان کودک باشد، پیش از هر چیز، باید به جهان او بنگریم و توجه داشته باشیم که جهان او، مجموعه ­ای از اجزا است که ویژگی­های مجموعه با تک تک اجزا متفاوت و علت آن موجودیّت کودک است.

کودک در آغاز لمس کردن، چنگ زدن ومکیدن است. او می­بیند، اما وسیله او برای درک و شناسایی محیط، چشیدن است. این گونه شناخت، طبیعی و غریزی است. هنوز میان حواس او و ذهنش رابطه­ای برقرار نشده است، زیرا این رابطه تنها از طریق تجربه به وجود می­آید و کودک در این مرحله هیچ تجربه­ای ندارد.

کودک در جامعه به یاری تجربه ­یافتگان، کم کم میان حواس و ذهن خود رابطه­ای انسانی برقرار می­ کند. پایه­ این تجربه، انتزاع؛ یعنی ساختن مفاهیم عقلی از اشیا و امور عینی است. وتعّقل نیز تنها از طریق انتزاع به وجود می­آید. ما بزرگ سالان، سیر تحوّل و تکامل کودک را از طریق واکنش­های انتزاعی او در می­یابیم.

امروزه، توجه به کودک درون و هم­چنین همراهی همیشگی آن با زندگی فرد، بحثی است که در نتیجه دستاوردهای دانش روان شناسی، به یکی از مقوله­های اساسی در بررسی آثار ادبی کودکان تبدیل شده است. نگاه ساده، خالص و عاشقانه به کودکان و به تصویر کشیدن آن­ ها به صورت بیان هنری تازه ، منجر به آفرینش شعر می­شود. اگر چه بن مایه­ های طبیعت، مواد اصلی کلّیه آثار هنری­ هستند، ولی حضورشان در شعر کودکان، نوعی بازشناسی و بازآفرینی دوباره­ی آن­هاست، که الفت با طبیعت و نگاه هنری را به آنان می­آموزد. لالائی مادران سرزمین­مان که از همان آغاز بر بالین کودکان خویش می­خواندند، گواهی براین مدعاست.

تغییرات و تحوّلات اجتماعی از جمله عوامل تأثیر گذار بر جریانات ادبی هستند. پیوند عمیق مردم ما با مقوله­ی شعر- به عنوان شاخه­ای از ادبیات- بر هیچ کس پوشیده نیست، چرا که آن­ها شعر را بستر مناسبی برای بیان اندیشه و احساس می­دانستند. ادبیات مقاومت در انقلاب اسلامی نیز از حوادث و رویدادهای اجتماعی نشأت گرفته است. شعر دفاع مقدّس، همان طور که از نامش پیداست، شعری است که منعکس کننده­ اوضاع و احوال اجتماعی هشت سال مبارزه و مقاومت است. مقاومتی که ریشه در اعتقادات و باورهای دینی، مذهبی و ملّی جامعه دارد.

بی­شک، پایداری با این کیفیت، که داعیه­ی جهانی شدن نیز دارد، ادبیاتی درخور ارزش­ها و آرمان­های متعالی­اش خواهد داشت. مگر می­شود ملّتی با سابقه درخشان در ادبیات و فرهنگ پربار دینی و حماسی، یک باره توفانی از خشم و نفرت در برابر متجاوزان تا بن دندان مسلح، برپا کند و در برابر تمامی بدخواهی­ها و فشارهای داخلی و خارجی، که نمونه­ی بارز آن تحمیل هشت سال جنگ نا برابر بود، استوار بایستد، امّا شعر، شعار و شعور و در یک کلام، ادبیاتی هم گام با ارزش­ها، آرمان­ها و باورهای دینی، مذهبی و ملّی­اش نداشته باشد.

از جمله ره آوردهای مهمّ دفاع مقدّس، تحوّلی است که در شعر و شاعران این دیار رخ داده است. شعر دفاع مقدّس در جهت آرمان­ها، هدف­های والا، افکار و جهت گیری­های ملتی است که شاعر از متن آن برخاسته و بدان وابسته است و از این نظر در میان همه­ی مقاطع تاریخ ایران، ویژگی ممتازی دارد.

تحوّل در محتوا واقعیتی بود که با ورود جامعه به عرصه­ دفاع از کشور و آرمان­های اصیل آن درشعر ایجاد شد؛ بیان موضوعاتی چون شهادت، شهید، ایثارو از خود گذشتگی حاصل این تحوّل است. شعر این دوران، شعر زر و زور، بیان احساسات شخصی و تمایلات حقیر بشری نیست؛ زبان یک ملّت و شرح حال یک امت است. انعکاسی از روح بزرگ جامعه­ای است که یک پارچه در جهت هدف­ها و آرمان­های الهی و انسانی گام برداشته و فداکاری کرده است.

شعر دفاع مقدّس، در مسیر رشد و بالندگی خود، دوره­ای هشت ساله از مقاومت، ایثار و حماسه آفرینی­ها را شاهد بود. شعر این دوره، متأثر از وقایع گوناگون جامعه، جنگ و حقایق آن بود.

شعر دفاع مقدّس، فصلی خونین، پربار و شکوهمند از ادبیات انقلاب اسلامی است که با ترنم عطرآگین خود ادبیات معاصر کشور ما را وجهه و آبرویی در خور بخشیده است. شعر کودک و نوجوان در راستای شعر دفاع مقدس همان گونه که همراه با واقعیت­ها، حوادث و جریانات گوناگون جنگ تولّد یافت، رشد کرد و

این مطلب را هم بخوانید :

پایان نامه مدل توانمندسازی آرمانی نولر[۱]

 موجودیت خود را به خوبی به ثبت رساند و زبان گویای واقعیت­ها، حماسه آفرینی­ها و از جان گذشتگی­های رزمندگان اسلام در طول جنگ تحمیلی شد.

این پایان نامه که با عنوان «شعر کودک و دفاع مقدّس» شکل گرفته است، شعر کودک را در موضوع دفاع مقدّس- که بخش قابل توجهی از ادبیات امروز را در بر می­گیرد- با نگاهی تحلیلی و بر اساس مهمّ ترین آثار و آفرینش­های هنری در این حوزه، مورد بررسی قرار داده و به جلوه­های گوناگون دفاع مقدّس در اشعار کودکان اشاره کرده است.

درباره­ی شعر دفاع مقدّس و دوره­ی انقلاب اسلامی،  مقالات متعددی هم­چون «بررسی موضوعات، مضامین و قالب­های شعر جنگ» و «تحلیل زبان شناختی شعر جنگ تحمیلی» و کتاب­هایی  نظیر« صور خیال در شعر مقاومت» و « نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس» منتشر شده است؛ اما در خصوص«شعر کودک ودفاع مقدس» تاکنون پایان نامه یا کتاب مستقلی به چاپ نرسیده است و این پژوهش از این نظر کاری جدید و بدیع است که می ­تواند مورد استفاده­ی علاقه­ مندان قرار گیرد و نقطه شروعی برای پژوهش­های گسترده­تری در این زمینه باشد. این پایان نامه با اهداف زیر تدوین شده است:

1- بررسی آثار مربوط به شعر کودک،

2- بررسی آثار مربوط به شعر دفاع مقدّس،

3- آشنایی بیشتر دانشجویان با شعر کودک و دفاع مقدّس،

4- آشنایی با چگونگی تأثیر پذیری شعر کودک از دفاع مقدّس،

5- استفاده دانشجویان و علاقه مندان و پژوهش­گران در زمینه شعر کودک و دفاع مقدّس.

و بوالحسن خرقانی كم نمی آید با مهاجات شعرا نیز به هیچ روی سازش ندارد. چه زهاد را در كار خود آن استغراق هست كه با دیگران پردازند و اگر حسن ظن منظور گردد و تصوف وی ساختگی و زبانی فرض نشود ناچار باید گفت كه او یک چند زندگی زاهدانه داشت كه تذكره نویسان از آن آگاهی نداشته اند. (9)

رشید و طواط در مدح وی می گوید:

ای مجیر دین ایزد! كایزدت بادا مجیر              در معانی بی عدیلی در مكارم بی نظیر

داعی اعمال را كف جواد تو مجیب               خایف ایام را سعی جمیل تو مجیر

(دیوان مجیر، ص 3)

دیوان مجیر قریب به پنجهزار بیت و مشهونست به قصاید عالی و غزلهای لطیف. (10) دیوان مجیرالدین بیلقانی به تصحیح و تعلیق استاد مرحوم دكتر محمدآبادی باویل، كه در واقع رساله دكترای ایشان است، تنها تحقیقی است كه در این زمینه انجام گرفته است.

شیوه کار نگارنده:

 

در گزارش این بیست قصیده اول دیوان مجیرالدین، به ترتیب ذیل عمل شده است:

پس از معرفی كوتاه هر قصیده معانی لغات و واژگان، اصطلاحات، كنایات و تعبیرات ابیات توضیح داده شده، و در مواردی كه استشهاد از نظم و نثر ادبی فارسی- مخصوصاً از اشعار خود شاعر- در روشن شدن مطلب مؤثر بوده، بدین امر پرداخته شده است، و در معرفی قصاید به منابعی از قبیل تاریخ ادبیاتها، سخن و سخنوران استاد فروزان فروحاشیه‌ی این كتاب، پاورقی دیوان مجیر و دیوان خاقانی مراجعه شده تا به اصطلاح شأن نزول قصاید، سخنان استاد فروزانفر درباره بعضی قصاید و ابیات آن و تقلید مجیرالدین از استادش خاقانی در سرودن چامه هایش، بررسی شود.

تلمیحات و اشارات ابیات با مشورت استادان و اهل ذوق و شعر و استفاده از منابعی همچون فرهنگ تلمیحات و اشارات دكتر شمیسا و توضیح داده شده است و نیز هرجا كه نكاتی بلاغی و دستوری وجود داشته ذكر شده است.

در مواردی كه معنی بیت ها بر اساس واژگان و تركیبات به كار رفته در آن مبهم و نامفهوم به نظر می‌رسیده، در صورت مفهوم بودن ابیات با واژگان و تركیبات نسخه های دیگر- كه در پاورقی دیوان آمده بود- معنی آنها نوشته شده است.

همچنین اگر معنی بیت، قابل توجیه به وجه یا وجوهی دیگر نیز بوده، به ترتیب اولویت معنایی، آن وجه یا وجوه نیز ذكر شده است.

تمامی ابیات توضیح داده شده و دست كم معنی روانش نوشته شده است و هیچ بیتی حذف و یا به بهانه سادگی به حال خود رها نشده است.

منابع مقدمه:

1- فروزانفر، بدیع الزمان، سخن و سخنوران، ص 579.

2- همان، ص 589.

3- صفا، ذبیح اله، تاریخ ادبیات در ایران (جلد دوم)، انتشارات فردوسی، چاپخانه كیهانك تهران، چاپ ششم، تهران 1363، ص 721.

4- همان، ص 721.

این مطلب را هم بخوانید :

5- سخن و سخنوران، همان مأخذ، ص 579.

6- رضازاده شفق، صادق، تاریخ ادبیات ایران، انتشارات دانشگاه پهلوی، مرداد ماه 1352، صص362-361.

7- همان، ص 364.

1-3- بیان مسأله………………………………………………………………………………………………… 18

1-4- پیشینۀ تحقیق…………………………………………………………………………………………… 18

1-5- اهداف تحقیق……………………………………………………………………………………………… 18

1-6- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………… 18

فصل دوم: متن تصحیح شده نسخۀ خطی دیوان نجیب­الدین اصفهانی……………………………… 19

فصل سوم: نتیجه‌گیری و پیشنهادها

1-3- نتیجه‌گیری………………………………………………………………………………………………….. 194

2-3- پیشنهادها…………………………………………………………………………………………………….. 194

فهرست لغات……………………………………………………………………………………………………….. 195

فهرست نام کسان………………………………………………………………………………………………….. 201

منابع و مآخذ………………………………………………………………………………………………………… 206

چکیده:

نجیب الدین رضا اصفهانی، شاعر و صوفی قرن یازدهم است که به نام‌های زرگر اصفهانی، نجیب تبریزی و نجیب تبریزی اصفهانی نیز اشتهار دارد. وی که از مشایخ صوفیۀ ذهبیه است در سال 1047 در اصفهان به دنیا آمده، در جوانی به شیخ محمّدعلی مؤذن خراسانی،عارفِ برجستۀ ذهبیه، دست ارادت داده و بعدها خلیفه و داماد وی گشته است. او در دورۀ سبک هندی (یا اصفهانی) زیسته، امّا در سخن‌سرایی بیشتر به شعرای عارفِ متقدّم نظر دارد.

مثنویِ سبع المثانی، نورالهدایه در بیانِ اصطلاحات صوفیه، خلاصه الحقایق مثنوی در آدابِ سیر و سلوک و تصوف، دستورِ سلیمان در بیانِ اصطلاحاتِ صوفیان و دیوانِ غزلیات از آثار اوست.

نسخۀ خطی دیوانِ او در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است. در دیوانِ او رویکرد مذهبی و تعلقاتش به خاندانِ رسالت آشکار است؛ او به صنایع ادبی و صورخیال توجّه داشته و کلام خود را به آرایه‌های ادبی می‌آراید. نجیب اگرچه صوفی بوده است و آثاری در آداب سیر و سلوک و صوفیه دارد؛ امّا این اندیشه در

 غزل‌های او کمتر نمود یافته است.

مقدمه:

آثارِ پیشینیان در قالبِ نسخ خطی از پس قرن‌ها به یادگار مانده‌ است و این بر عهدۀ ماست که آنها را حفظ کنیم و در عین امانت به تصحیح آن اقدام نماییم.

«هدف از دانش و فنّ تصحیح متون، به دست دادن متنی هر چه نزدیکتر به متن اصلی است که از زیرقلم نویسنده ای خارج شده و یا از بیان شاعر یا گوینده ای تراوش یافته، و امروزه مورد پژوهش ماست» (جهانبخش، 1384: 14-13).

با اینکه برخی محققان رابطۀ خوشی با ادبیاتِ دورۀ صفویه ندارند و شاید اساساً ارزشی برای آن قائل نباشند شبهه نیست که از نظر تازگی وغرابتی که اشعار این دوره دارد به کلّی از آثارِ ادبی ادوارِ دیگر متمایز است. لطفعلی بیک آذر در آتشکده و رضاقلی‌خان هدایت در مجمع الفصحا هرجا ذکری از شعرای دورۀ صفویه رفته است به اجمالی هرچه تمامتر برگزار کرده‌اند (رک. مؤتمن، 1339 : 344 و 345). در هر حال دور از هرگونه تعصب شعرِ این دوره حلقه‌ای است از زنجیرۀ ادبی از نخستین روزهای شعر پارسی تا کنون. نبایست با نگاهی که به نقد و بررسی سخنِ سخنسرایانِ سده‌های چهارم و پنجم تا پایان هشتم می‌پردازیم به ارزیابی و سنجش سخن این عصر پرداخت. باید قیاسِ فصاحت را با در نظر داشتن وضع ادبی، اجتماعی و سیاسی آن زمان سنجید. این که از هر صنف شاعرانِ ممتازی در این دوره ظهور کرده‌اند نکته‌ای نیست که از آن بتوان به تسامح گذشت. آگهی تبریزی به سوزن‌گری منسوب بود و ظریفی تبریزی به خرده‌فروشی اوقات می‌گذرانید. فنایی مشهدی علافی می‌کرد و مولانای یمنی در سمنان کفشگر بود. فقیری یخنی‌پزی می‌کرد و وصلی تبریزی از مطربی معیشت می‌نمود. امیری اصفهانی به دکّانِ عطاری می‌نشست و بزمی قزوینی کفشدوز بود (رک.سام میرزا، 1314 : 141 تا 170)

«از مهمترین عواملی که در زمانِ صفویه شعر و شاعری در عوام رخنه کرد این بود که صفویه ترویج مذهبِ شیعه را اساسِ سیاست خویش کرده بود و خود را از جهتِ تقویت مبانی دولت و سلطنت خویش به مدایح شعرا محتاج نمی‌دید. الّا بدان اندازه که شاعر آنها را در نشر و ترویج مبادی مذهب شیعه موثر می‌شمردند»(رک. اسکندر بیک ترکمان، 1334 : 178به نقل از زرین­کوب،1389:254) برخی از پژوهشگران این تغییر مذهب در سلسله صفوی را انقلاب اجتماعی دانسته و تغییر سبک ادبی را معلول این علت می‌دانند (ر.ک : شمیسا، 1382 : 284). این نکته بدین معنا نیست که ادبیّات در دورۀ صفوی صرفاً جنبۀ مذهبی داشته؛ بلکه روابط علّت و معلولی در مسائل اجتماعی و فرهنگیِ پیچیده غالباً غیر مستقیم است. به همین خاطر است که در شعرِ این دوره مشایخی را می‌شناسیم که در سخن‌سرایی دستی دارند و شهرتی. شاعرانی مانند: ملامحسن فیض، میرزا جمال خوانساری، هاشمی کرمانی، ضمیری اصفهانی و میرزا نجیب الدین رضا اصفهانی. در این زمان، غزل‌سرایی عرفانی به تقلید شاعرانِ عارف‌مسلک گذشته و اشعار عرفانی شاعرانِ پیشین مانند سنایی و مولوی و سعدی و حافظ، ادامه دارد.

نجیب الدّین اصفهانی از همین شاعران متشرع است. او شاعری است شیعی که حکمت عرفای شیعی را در شعر خود وارد ساخته است. «نورالهدایه» دربارۀ انواع معرفت، «سبع‌المثانی» مثنویی بر وزن مثنوی معنوی مولوی، «دیوان اشعار» ، مثنوی «خلاصه الحقایق» مشتمل بر مسائلِ فلسفی و عرفانی و مبانی تصوف و آداب سیر و سلوک، از آثارِ این عارف و شاعر می‌باشد.

1- نجیب‌الدّین رضا اصفهانی

میرزا نجیب الدین رضا که با نام زرگر اصفهانی نیز اشتهار دارد، از مشایخ صوفیه ذهبیه در قرن یازدهم و دوازدهم است (عبرت نائینی، 1376، ج 2 : 768). شهرتِ او را به زرگر، رضاقلی‌خان هدایت در ریاض العارفین متذکر شده است و ذیل نام او به شرح احوالش پرداخته است. نگارنده در هیچ جای آثارِ او قرینه‌ای برای این شهرت نیافته و بر این گمان است که شاید این شهرت پس از دوران هدایت (از آن جهت که شاعرِ دیگری با این تخلص داریم و هدایت در مجمع الفصحا به شرح احوال او پرداخته) برای میرزا نجیب الدین رضا رقم خورده باشد. به همین خاطر منشأ این تخلیط را ریاض العارفین هدایت می‌داند. که در این نوعِ ادبی نیز طبع آزمایی کرده است. وی در سال 1047 در اصفهان به دنیا آمد (خاوری، 1362 : 282). «از اماجد مجذوبین و اکابر محبوبین بود و پس از جذبه به سلوک رجوع کرده» (هدایت، 1388 : 149). در اصفهان با شیخ محمدعلی موذن خراسانی ـ از بزرگان عرفا ـ ملاقات کرد و به همراه او به مشهد رفت (همان). در سال 1078 به همراه استاد به

این مطلب را هم بخوانید :

دیدگاه ها و نظریه ها در تبیین گرایش به اینترنت

 اصفهان بازگشت و بعدها خلیفه و داماد او گشت (تمیم‌داری، 1372 : ج 1 : 341). نجیب به نام‌های رضا [و] جوهری، تخلص می‌نموده و خلاصه الحقایق و دیوان غزلیات و سبع المثانی از آثار او بوده» (تبریزی، 1328 : 123). امّا در غزلیات چنانچه نگارنده در آثار او تتبع کرده، وی هرآنجایی که از تخلص استفاده کرده، نامِ نجیب را برگزیده است.

معصوم‌علی‌شاه در ذکر شیخ محمدعلی مؤذن می‌نویسد : «خلیفۀ وی  نجیب الدین رضاست که ترجمه‌اش بیاید.»(معصوم‌علی‌شاه، بی‌تا،ج3: 165). در ادامه آمده‌است : «سیّد رضا مردی بزرگوار است و کتاب سبع‌المثانی از اوست و نجیب الدّین را در ریاض العارفین به عنوان زرگر اصفهانی آورده است و ترجمه نموده. وفاتش در سال یک‌صد و هشتاد و پنج نوشته و مخفی نیست که غیر از زرگر اصفهانی است که نامش محمدحسن است. وفاتِ وی را در مجمع الفصحا سال هزار و دویست و هفتاد نوشته است. خلاصه نجیب الدین را تعریف همین بس که مرحوم مظفرعلی‌شاه در کتاب مثنوی بحرالاسرار او را ستوده است و بعضی از آن ابیات تیمناً آورده می‌شود.

صبح یوم السبت شوال الکریم                 عـارض مشـتاق سـلطان عظـیــم

طلعتی فرخنده چون ماه تـمام                چشم جان را جلوه‌گر شد در منام

قـصّـه سـبع‌المثانی مـثنـــوی                        از کلام شـــه نجــیب المعنــوی

3-2-8- دانش‌نامه‌ی جهان اسلام…………………………………… 38

3-3- مقایسه ای جالب میان دو نام مشابه……………………………..39

3-4- جست و جوی نام حاتم اصم در اینترنت…………………………. 40

فصل چهارم: سیمای حاتم اصم در آثار نثر و نظم

4-1- سیمای حاتم اصم در کتاب شرح تعرف………………………………….. 42

4-2- سیمای حاتم اصم در کتاب طبقات الصوفیه………………………………….. 44

4-3- سیمای حاتم اصم در کتاب احیاء علوم الدین………………………………….. 47

4-4- سیمای حاتم اصم در کتاب مکاتیب فارسی غزالی…………………………….. 60

4-5- سیمای حاتم اصم در کتاب رساله‌ی قشیریه………………………………….. 69

4-6- سیمای حاتم اصم در کتاب کشف المحجوب………………………………….. 80

4-7- سیمای حاتم اصم در کتاب حدیقه الحقیقه …………………………………..87

4-8- سیمای حاتم اصم در کتاب بوستان سعدی…………………………………….. 92

4-9- سیمای حاتم اصم در کتاب تذکره الاولیاء………………………………….. 95

4-10- سیمای حاتم اصم در مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه…………………….. 121

4-11- سیمای حاتم اصم در کتاب نفحات الانس………………………………….. 123

فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

5-1- تاثیر ادبی حاتم برادبیات…………………………………..128

 

فهرست منابع……………………………………. 133

چکیده لاتین……………………………………….. 135

چکیده:

حاتم اصم عارف نامی قرن دوم و  سوم هجری در برخی متون نظم و نثر فارسی به ویژه در متون نثر صوفیه و عرفا یا هواداران آن‌ها مورد توجه واقع شده است که مطالبی که درباره ی او در اهم این متون یافت شده است دراین تحقیق نقل گردیده و مورد توضیح و بررسی قرار گرفته و یک ارزیابی كلی ازحضور حاتم در آن اثر شده است. هم چنین برای کامل‌تر شدن موضوع توضیحات تعدادی از فرهنگ‌ها، واژه نامه‌ها و دایره المعارف‌ها نیز به آن افزوده گردیده و درنهایت با بررسی این متون و یک جمع بندی کلّی و تائید مطالب مستند  نشان می‌دهد که حاتم اصم به چه میزان در ادب فارسی و متون آن حضور و تأثیر داشته و این تأثیر تا چه میزان جنبه‌ی ادبی و هنری و تا چه حد جنبه‌ی معرّفی و اطلاع رسانی دارد و اطلاعات صحیح تر و قابل اعتمادتر در باب وی کدام است و سره از ناسره جدا می گردد.

مقدمه:

در باب واژه ی ادب و این كه منظور از ادب و ادبیات چیست سخنان گوناگون گفته‌اند و تعریف های گوناگونی برای ادب و ادبیات كرده‌اند كه هیچ یک جامع نیست. البته مفهوم آن تا حدی برای همه ی مردم روشن است و منظور از آن را كم و بیش در می‌یابند بدون آن كه نیازی به قالب‌گیری در تعریف و حدود معینی باشد. آیا می‌توان مرزی و حدی برای ادبیات ملت ها قایل شد و اگر می‌توان حدی برای آن دانست، دامنه ی آن تا كجا كشیده می‌شود؟

در زندگی ادبی، انسان در می‌یابد كه رسالت وی در این جهان تنها خورد و خواب نیست بلكه رسالت مهم تری بر عهده دارد و انسانیت به این نیست كه تنها گلیم خود را از امواج متلاطم بركناردارد و در نجات خود بكوشد ، انسان آن است كه برای سعادت نوع خود گام بردارد.پس شك نیست كه اندیشه ها و اندیشه‌های انسانی در سطح انسانیت یكی از عناصر مهم ادب است. ادیان به طور اعم در پایه‌ریزی نوعی از ادبیات سهمی به سزا داشته‌اند و با وجود تحولات و دگرگونی هایی كه در جامعه‌ها پدید آمده است اوضاع ادبی نیز دوشادوش دگرگونی های جوامع انسانی دگرگون شده است

زبان و ادبیات جلوه گاه  اندیشه ، آرمان ، فرهنگ و تجارب و روحیات یک جامعه است . انسان ها در گذر زمان از زبان برای انتقال پیام ها ، عواطف و اندیشه های خویش بهره جسته اند و از ادبیات که زبان برتر است به عنوان ابزاری در انتقال بهتر ، بایسته تر و مؤثرتر اندیشه خود استفاده کرده اند . ادبیات ، درتلطیف احساسات ، پرورش ذوق و ماندگار کردن ارزش ها و اندیشه ها سهمی بزرگ و عمده بر دوش داشته است  به همین دلیل هر اندیشه ای که در قالب مناسب  خویش ریخته شود ماندگارخواهد بود.

این مطلب را هم بخوانید :

عبدالحسین زرین کوب در تعریف ادبیات می نویسد: ((بطور کلی ادبیات آنگونه سخنانی است که از حد سخنان عادی برتر و والاتر بوده و مردم آن سخنان را در خور ضبط و نقل دانسته اند و از شنیدن آنها دگرگون گشته اند و احساس غم و شادی یا لذت و الم کرده اند پس واضح است که یکی از ویژگی های مهمی که هر اثر باید داشته باشد تا در جمله آثار ادبی به حساب آید پایندگی و ماندگاری آن اثر در طول زمان است. بطور کلی اگر کسی که قصد دارد به آفرینش ادبی بپردازد به هدف ادبیات که همان بیان احساسات و عواطف درونی انسان است، ناظر باشد بطور حتم اثری که خلق می کند دارای ویژگی پایندگی (هر چند که پایندگی آثار بزرگ ادبی را نداشته باشد) خواهد بود؛ زیرا عواطف بشری امریست که دستخوش تغییر در طول زمان نمی شود و همواره ثابت است؛ به عنوان مثال مفهوم عشق در تمام دوران ها وجود داشته و همواره ستایش شده است((.

در هر جامعه‌ای ادب جلوه‌ایست از تجلیات روحی و آسایش ارواح سركش انسانی كه در دنیای نامتناهی در قید و بندهای بسیاری اسیر شده است و راه گریزی ندارد، لاجرم برای تسكین آلام و دردها و ناكامی ها و رنج و عذاب و شكنجه كه ناگزیر به تحمل آن ها است متوسـل به مناجـات و راز و نیــاز می شود و اندیشه ها واحساسات خود را كه هرگز نمی تواند در این جهان ابراز كند به شکل جالب و دل‌انگیزی بیان می كند، در لباس نثر، در لباس نظم، در جلوه‌های موسیقی، در بیان احساسات دقیق و رقیق عرفانی و اتحاد و فنا و یگانگی، این امور همه به هم پیوسته است.

ادبیات زاییده روح و ذوق‌های لطیف و حساس است و بازتاب دهنده ی روح لطیف عرفانی است و در پاره‌ای موارد جنبه‌های ارشادی آن نیرومند است كه اخلاقیات مذهبی را در بردارد.