تولیدی در راستای تولید محصولاتی به­كار گرفته شود كه دارای مزیت نسبی[1] منطقه­ای و ملی باشند (کرباسی و رستگاری­پور، 1388). امروزه بحث مطالعه و تعیین مزیت نسبی محصولات کشاورزی به دلیل اهمیت آن در برنامه ­ریزی و سیاست­گذاری­های بلندمدت کشورها شدت یافته است. در ایران نیز این موضوع در سال­های اخیر توجه تعداد زیادی از محققان اقتصاد کشاورزی را به خود جلب کرده است (عین­اللهی احمدآبادی، 1388). مزیت نسبی که در ارتباط با تجارت بین­الملل مطرح می­باشد، بدان معناست که چنانچه کشوری یک کالا را نسبت به دیگر کالاها ارزان­تر تولید نماید، این کشور در تولید چنین کالایی مزیت نسبی دارد، بنابراین با وارد شدن به صحنه تجارت جهانی می ­تواند از صدور کالاهایی که در آن مزیت نسبی دارد، منتفع شود. اما آنچه که در اینجا بدان توجه نشده، آن است که، وجود مزیت نسبی در زمینه تولید کالا یا کالاهایی، شرط کافی برای انتفاع از تجارت بین­الملل نیست، بلکه پس از مرحله تولید، مقولات و عواملی مطرح است که امکان استفاده از مزیت­های نسبی تولیدی را تحت تأثیر قرار می­دهند. بنابراین برای رفع مشکل فوق، مزیت نسبی را در عمل بایستی چنین تعریف نمود، که مزیت نسبی عبارت است از توانایی یک کشور در تولید و صدور کالایی با هزینه­ای ارزان­تر. به­طور کلی مزیت نسبی، به مزیت نسبی در تولید و مزیت نسبی در صادرات قابل تقسیم است. تمرکز این مطالعه بر روی مزیت نسبی تولید است. مزیت نسبی تولید یک محصول کاربرد دوگانه­ای دارد. محاسبه مزیت نسبی تولید یک محصول قبل از تولید آن، معیاری برای ارزیابی سودآوری اجتماعی این فعالیت تولیدی در اختیار ما قرار خواهد داد و محاسبه مزیت نسبی پس از انجام پروژه و فعالیت، بررسی تصمیمات و سیاست­های موجود را برای ما ممکن می­سازد (مهدی­پور و همکاران، 1385).

به­طور کلی جهت تأمین نیاز غذایی مردم و مواد اولیه مورد نیاز سایر بخش­های اقتصادی، وجود یک برنامه ­ریزی کلان در زمینه بهره ­برداری بهینه از منابع تولیدی بخش کشاورزی بسیار لازم و ضروری به­نظر می­رسد. اما جهت انجام یک برنامه ­ریزی کامل در سطح کلان نمی­توان از تحولاتی مانند پیوستن اکثر کشورها به سازمان تجارت جهانی (WTO)[2]، غافل شد. با قرار گرفتن محصولات کشاورزی در مجموعه موافقت­نامه­های تجارت جهانی، ضرورت توجه به تولید و تجارت محصولات کشاورزی افزایش یافته است. به این ترتیب نیاز به برنامه ­ریزی در جهت تولید محصولات کشاورزی در سطح وسیع و عرضه در سطح وسیع­تر (بین­المللی) می­باشد. مزیت نسبی به­عنوان اصلی که هم در برنامه ­ریزی­های تولید و هم در برنامه ­ریزی­های تجاری کاربرد وسیعی دارد، در این میان حائز اهمیت می­باشد (پیکانی، 1387).

استان گیلان یکی از قطب­های مهم کشاورزی کشور است که شالیکاری زراعت عمده آن محسوب می­شود. فعالیت­های اصلی این زراعت به نیمه اول سال منحصر می­باشد و می­توان گفت در نیمه دوم سال اراضی شالیزاری تا زراعت سال بعد برنج رها می­شوند و کشاورزان در نیمه دوم از اندوخته نیمه اول سال استفاده می­ کنند. در همین راستا اجرای کشت دوم در اراضی شالیکاری استان گیلان از راه­کارهای اساسی افزایش بهره­وری اراضی شالیزاری در جهت افزایش تولید محصولات کشاورزی، اشتغال و تأمین نیاز غذایی جامعه می­باشد. وجود 238040 هکتار اراضی شالیزاری به­عنوان یک ظرفیت بالقوه در استان بوده که بهره­ گیری اصولی­تر از این منابع، خروج از تک محصولی، افزایش درآمد روستائیان، پایداری تولید کشت اول، کاهش مسأله بی­کاری از جمله اهداف کشت دوم در این اراضی می­باشد. لذا با توجه به پتانسیل خوب این منطقه در تولید محصولات کشاورزی و ابرام دولت بر توسعه­ی صادرات محصولات کشاورزی، تعیین مزیت نسبی محصولات کشاورزی می ­تواند مسؤولان را در جهت برنامه ­ریزی و سیاست­گذاری بخش کشاورزی یاری کند. علاوه بر این بررسی جایگاه كشت­های دوم به­عنوان یک فعالیت مكمل در كنار زراعت اصلی یعنی برنج می ­تواند راه­كاری مناسب برای افزایش سطح درآمد شالی­كاران، افزایش فرصت­های اشتغال و رونق جوامع روستایی در سطح منطقه مورد مطالعه یعنی شهرستان رودبار باشد. در این راستا، این تحقیق با هدف بررسی مزیت نسبی کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار تدوین و اجرا شد.

 -2- بیان مسأله

در شرایطی که جهان با چالش­های سخت و پیچیده­ای در زمینه ­های مختلف از جمله تأمین غذا و ایجاد اشتغال و در­آمد برای قشر عظیمی از جمعیت در حال رشد روبرو می­باشد، تهیه مواد غذایی به­عنوان اصلی­ترین نیاز هر جامعه و تأمین مطلوب و به­موقع همواره مورد توجه دولت­مردان بوده و هست. توسعه کشاورزی پایدار و حفظ و افزایش تولید، بخش لاینفکی از توسعه اقتصادی است که ارتباط نزدیکی با توسعه روستایی دارد. توسعه و رونق اقتصادی مناطق روستایی و کشاورزی نیازمند رشد اقتصادی بخش کشاورزی و بهبود شرایط صنعتی و خدماتی به­عنوان شروط لازم می­باشد. برای رشد و شکوفایی بخش کشاورزی استراتژی­های متعددی مانند، افزایش سرمایه ­گذاری، اصلاح بازارهای داخلی تقویت برنامه ­ریزی مشارکتی و اجرای الگوی کشت در مناطق مختلف پیشنهاد شده است که در نتیجه بررسی و تعریف

 مزیت نسبی محصولات کشاورزی هر کدام از مناطق (استان­ها) را دارد (کرباسی و رستگاری­پور، 1388). کارا نبودن سیاست­های کشاورزی و یا هم راستا نبودن آن­ها با مزیت نسبی تولید محصولات کشاورزی، یکی از مهم­ترین اخلال­های موجود در تولید محصولات کشاورزی در کشورهای مختلف و به­ویژه کشورهای در حال توسعه است (نوری و جهان­نما، 1387). مزیت نسبی یكی از ابزارهایی است كه در زمینه تولید و تجارت محصولات از اهمیت زیادی برخوردار است (کرباسی و رستگاری­پور، 1388). به­طور کلی با توجه به محدودیت بسیاری از نهاده­ها و عوامل تولیدی در بخش کشاورزی و هم­چنین ویژگی­های اقلیمی و جغرافیایی متفاوت در مناطق مختلف گام برداشتن بر اساس اصل مزیت نسبی در هر منطقه از اهمیت بالایی برخوردار می­باشد. توجه به مزیت نسبی در فعالیت­های تولیدی از مهم­ترین جنبه­ های برنامه ­ریزی اقتصادی و درواقع اساس برنامه ­ریزی اقتصادی برای تخصیص کاراتر منابع است که پایداری در خور توجهی دارد (کرباسی و همکاران، 1384).

از طرف دیگر زمین­های زراعی استان گیلان با وجود استعداد بی‌نظیر در تولید انواع محصولات ‌اعم از برنج، علوفه و صیفی و سبزی تاكنون آنچنان كه باید مورد استفاده قرار نگرفته است. كشاورزان گیلانی معمولاً بعد از برداشت برنج زمین شالیزار را رها كرده و از آن استفاده مجدد نمی‌كنند. این در حالی است كه از 238 هزار هکتار شالیزار موجود در استان گیلان، حدود 30 هزار هکتار آن از قابلیت کشت دوم برخوردار هستند (بیات و همکاران، 1387). نظر به این­که شهرستان رودبار به­علت دارا بودن شرایط طبیعی مناسب، هم­چنین با داشتن سطحی معادل 13137 هکتار اراضی زراعی از مستعدترین مناطق گیلان برای کشت دوم است، اجرای کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار از راه­کارهای اساسی افزایش بهره­وری این اراضی به­عنوان یک ظرفیت بالقوه در شهرستان مذکور می­باشد. درواقع شهرستان رودبار به­دلیل محدودیت­های تولید برنج اعم از کوچک بودن اراضی، کمبود آب و سنتی بودن عملیات کشت برنج، به­شدت نیازمند ارائه راه­کارهای مختلف برای کاهش هزینه تولید، بالا بودن بهره­وری اراضی شالیکاری و افزایش درآمد شالیکاران است و یکی از راه­کارهای اساسی برای افزایش تولید و درآمد کشاورزان و پایداری تولید برنج، توسعه کشت دوم در این اراضی می­باشد. محصولات کشت دوم شهرستان رودبار در سال زراعی 93-92 شامل گندم، جو، راتون، پاچ باقلا، باقلابرکت، سبزیجات برگی و غده­ای، شبدر برسیم و سایر محصولات زراعی با سطحی معادل 871 هکتار، با متوسط عملکرد برابر 2680 کیلوگرم در هکتار و میزان تولید برابر 2198 تن به ارزش 000/000/530/44 ریال بود. به­طور کلی شهرستان رودبار مستعد تولید انواع محصولات از جمله گندم، جو، شبدر برسیم، کلزا، تریتیکاله، پاچ باقلا، حبوبات، سیر، سبزیجات برگی و ریشه­ای و غیره در اراضی شالیزار می­باشد، اما با وجود اهمیت حیاتی کشت دوم در اراضی شالیزاری سطح وسیعی از این اراضی به­دلایل متعدد زراعی، اقتصادی ، اجتماعی و غیره به­صورت نکاشت باقی می­ماند. لذا این پژوهش در پی آن است تا به این پرسش که کشت دوم در اراضی شالیکاری شهرستان رودبار از نظر اقتصادی چقدر تفاوت دارد؟ پاسخ دهد.

1-3- اهمیت و ضرورت

دنیای امروز دنیای رقابت اقتصادی است و هر كشوری برای حفظ سیادت و استقلال سیاسی و اقتصادی خود ناگزیر است در طراحی برنامه ­های اقتصادی دقیق و فراگیر عمل كند. شناسایی مزیت­های نسبی بخش­های مختلف اقتصادی در مناطق و استان­های كشور برای برنامه ­ریزی­های اقتصادی مفید و لازم می­باشد؛ به­ویژه در زمان حاضر كه مسأله جهانی شدن تجارت و عضویت یا عدم عضویت كشور در سازمان تجارت جهانی مطرح است، اهمیت شناسایی مزیت­های نسبی بیش­تر شده است (نجفی و میرزایی، 1382).

بخش کشاورزی به­عنوان یکی از بخش­های مهم اقتصادی کشور، با توجه به داشتن مزیت­های بالقوه طبیعی، و هم­چنین نقش حساس در امنیت غذایی جامعه، بیش از

این مطلب را هم بخوانید :

 

 سایر بخش­ها نیاز به توجه دارد. بنابراین، باتوجه به محدودیت­های سرمایه­ای، اقلیمی و تکنولوژیکی در بخش کشاورزی، گام برداشتن براساس اصل مزیت نسبی اهمیت بالایی دارد. اگر چه مزیت نسبی محصولات کشاورزی تا حدودی تحت تأثیر پیشرفت فن­آوری و نوآوری است، ولی وجود شرایط اقلیمی، طعم و مزه، رنگ و سایر خصوصیات منحصر به­فرد هر منطقه جغرافیایی است که نهایتاً مزیت نسبی محصول را تعیین می­ کند و سبب برتری مناطق تولیدی نسبت به هم می­شود. به هر حال، شناخت مزیت­های نسبی بالقوه و بالفعل بخش کشاورزی می ­تواند همواره حضور در عرصه تجارت بین ­المللی را آسانتر کند (عزیزی و یزدانی، 1383). بنابراین با توجه به سهم قابل توجه بخش كشاورزی در صادرات محصولات غیرنفتی، بررسی و توجه به مزیت نسبی محصولات كشاورزی از اهمیت خاصی برخوردار است (کرباسی و رستگاری­پور، 1388).

از طرفی کشاورزی در استان گیلان از اهمیت فراوانی برخوردار است و اکثر مردم منطقه از این راه امرار معاش می­ کنند. در این میان اکثر زمین­های کشاورزی منطقه، به کشت محصول برنج اختصاص یافته است. جمعیت روبه رشد كشور و محدودیت اراضی قابل كشت در استان گیلان، دست اندركاران تولید محصولات كشاورزی را به­سوی بهره­وری بیش­تر در واحد سطح (به­منظور رفع نیاز و افزایش درآمد) سوق می­دهد. اگر چه در حال حاضر با توجه به ثابت بودن سطح اراضی قابل كشت كشور افزایش تولید در واحد سطح راه منطقی به­نظر می­رسد، در شرایط اقلیمی گیلان علاوه بر روش فوق از طریق بالا بردن ضریب كشت (تحت عنوان كشت دوم) می­توان در تأمین بخش عمده­ای از مواد غذایی و نیازهای كشور و هم­چنین افزایش درآمد كشاورزان گام برداشت. توسعه و تعمیم كشت دوم در اراضی شالیزاری كشور از اهمیت خاصی برخوردار است كه می­توان در آینده با برنامه ­ریزی­های علمی­تر و الهام گرفتن از تجربه­های گذشته امیدوار بود، هر سال نسبت به گذشته بیش­تر ترقّی داشته باشد (عنابستانی و سیفی، 1390). هم اکنون آنچه در شمال کشور به­عنوان کشت دوم و بالا بردن ضریب کشت مطرح می­باشد، اهمیت استفاده بهینه از اراضی شالیزار می­باشد. پایداری تولید، افزایش تولید، افزایش درآمد کشاورزان، رعایت مسائل تناوب و حفظ محیط زیست را می­توان از

https://www.blogsky.com/famim/post/new

 

این مطلب را هم بخوانید :

3-3-3- روش­های شناسایی ریسک…………………………… 35

3-3-3-1- بررسی مستندات………………………….. 35

3-3-3-2- روش­های ایده­پردازی گروهی یا روش­های جمع­آوری اطلاعات…… 36

3-3-3-3- چک لیست­ها………………………… 41

3-3-3-4- فرم­های کنترلی………………………….. 41

3-3-3-5- آنالیز فرضیات………………………….. 42

3-3-3-6- روش­های نموداری………………………….. 42

3-3-3-7- ساختار شکست ریسک ( RBS )…………………………

3-3-3-8- گزارشات موردی…………………………. 45

3-3-4- خروجی فرایند شناسایی ریسک…………………………… 45

3-4- ریسک پروژه­های نوسازی شهری………………………….. 46

3-4-1- ریسک­های عمومی پروژه­های نوسازی شهری…………. 46

3-4-1-1- ریسک سیاسی………………………….. 46

3-4-1-2- ریسک تجاری………………………….. 47

3-4-1-3- ریسک عملیاتی………………………….. 47

3-4-1-4- ریسک بازار …………………………47

3-4-1-5- ریسک نقدینگی………………………….. 48

3-4-1-6- ریسک تورمی………………………….. 48

3-4-2- ریسک­های خاص پروژه­ های نوسازی شهری………….. 48

3-5- جمع­بندی………………………….. 63

فصل چهارم روش های مدیریت ریسک پروژه های نوسازی شهری

4-1- مقدمه…………………………. 65

4-1-1- تاریخچه مدیریت­ریسک در پروژه ­ها …………………………65

4-2- فرایندهای مدیریت­ریسک…………………………… 66

4-2-1- برنامه ­ریزی مدیریت­ریسک…………………………… 67

4-2-1-1- تعریف اهداف پروژه………………………… 67

4-2-1-2- تبیین اهداف مدیریت­ریسک…………………………… 67

 

4-2-1-3- تبیین محدودۀ مدیریت­ریسک…………………………… 67

4-2-1-4- رویکرد و روش شناسی مدیریت­ریسک………….. 68

4-2-2- ارزیابی کیفی ریسک…………………………… 68

4-2-2-1- اولویت­بندی ریسک­ها………………………… 69

4-2-3- ارزیابی کمّی ریسک…………………………… 70

4-2-4- برنامه ­ریزی پاسخ­گویی به ریسک…………………………… 70

4-2-4-1- استراتژی­های پاسخ­گویی به ریسک………………………….. 70

4-2-5- پایش، کنترل و بازنگری ریسک…………………………… 71

4-3- راهکار مدیریت­ریسک پروژه­های نوسازی شهری…………….. 72

4-3-1- روش ماتریس ریسک…………………………… 72

4-3-2- روش فرایند تحلیل شبکه ( ANP)…………………………

4-3-3- راهکارهای مدیریت­ریسک، ریسک­های اقتصادی پروژه­های نوسازی شهری و تجزیه و تحلیل آنها…… 78

4-4- راهکارهای جدید…………………………. 90

4-5- جمع­بندی………………………….. 103

فصل پنجم یافته ­های پژوهش

5-1- جمع­بندی………………………….. 105

5-2- پیشنهاد بر اساس یافته ها………………………… 106

5-3- پیشنهاد برای آیندگان…………………………. 106

منابع و ماخذ…………………………. 107

چکیده:

بافت­های فرسوده و ناکارآمد شهری، مناطقی از شهر است که در طی سالیان گذشته عناصر تشکیل دهنده آن اعم از تأسیسات زیر­بنائی،ابنیه، خیابان­ها و دسترسی­ها، دچار فرسودگی و ناکارآمدی شده و ساکنان آن نیز از مشکلات متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و کالبدی رنج می­برند. در همین راستا و به منظور بهره ­برداری از تمامی ظرفیت­های شهری، پروژه­های نوسازی بافت­های فرسوده شهری تعریف شده که هدف از اجرای آن­ها رشد پایدار شهر و توسعه محدوده مورد نظر و در نهایت احیاء ابعاد فیزیکی، محیطی، فرهنگی، صنعتی و اقتصادی آن می­باشد. همانند دیگر پروژه­ها و طرح­های اجرایی، پروژه­های نوسازی شهری نیز با ریسک­های زیادی مواجه هستند. وجود ریسک در پروژه­های نوسازی شهری موجب اخلال در فرایند­های تجزیه و تحلیل امکان­سنجی پروژه، طراحی و برنامه ­ریزی، ساخت و ساز و اجرا و در نهایت استفاده و بهره ­برداری عمومی از پروژه­ها شده، لذا مدیریت ریسک این دسته از پروژه­ها لازم و ضروری به­نظر می­رسد. با بررسی گزارش طرح­های اجرا شده، دریافتیم که این راهکارها کارایی و تأثیر لازم را نداشته و علت آن هم پایین بودن سطح مشارکت مردم و ساکنان بافت­های فرسوده و سرمایه ­گذاران در فرایند تأمین مالی و در مراحل مختلف پروژه می­باشد. پایین بودن سطح مشارکت نیز به­نوبه خود ناشی از بی­اعتمادی نسبت به مسئولان، دستوری بودن سیستم برنامه ­ریزی، عدم پذیرش و قبول توانایی مردم برای مشارکت در مراحل مختلف کار توسط مسئولان و برنامه­ریزان و در نهایت عدم فرهنگ­سازی در زمینه نهادینه­کردن مشارکت است.

در این پژوهش، ابتدا انواع ریسک­های اقتصادی پروژه­های نوسازی شهری و راهکارهای مدیریت­ریسک آن­ها معرفی شده و سپس به تجزیه و تحلیل راهکار­های موجود جهت مدیریت این ریسک­ها پرداختیم. همچنین در این پژوهش سعی شده که راهکار­های جدید و کارایی به منظور مدیریت ریسک، ریسک­های اقتصادی این دسته از پروژه­ها ارائه شود. تأسیس شرکت مشارکتی، گرفتن حداقل تضمین­های دادرسی از شرکای مالی، بلوکه کردن اعتبارات و برخورد با پیمانکار و حتی در برخی مواقع فسخ قرارداد در صورت تأخیر در تکمیل طرح، برآورد دقیق قیمت مسکن در زمان تکمیل طرح و تدوین سناریو­های احتمالی، به­کارگیری تمام ظرفیت­

این مطلب را هم بخوانید :

 

های اجتماعی موجود در محله به منظور نوسازی بافت فرسوده، تأسیس مدارس نوسازی شهری و مدیریت محله­ای به عنوان مهم­ترین عوامل کاهش و مدیریت­ ریسک، ریسک­های اقتصادی در نوسازی شهری، اصلی­ ترین نتایج این پروژهش است.

پیشگفتار:

از جمله اهداف مهم نظام اقتصاد اسلامی، افزایش سطح رفاه و برقراری عدالت اجتماعی در جامعه می­باشد. یکی از راه­های برقراری عدالت اجتماعی، نوسازی بافت­های فرسوده شهری می­باشد. بافت­های فرسوده با وجود دارا بودن ظرفیت­های اقتصادی و اجتماعی زیاد و منابع غنی انسانی و محیطی، با مشکلات اجتماعی و اقتصادی زیادی دست و پنجه نرم می­ کند مانند بالا رفتن سطح بیکاری، پایین بودن منزلت اجتماعی ساکنان، ناامنی، فقر، پایین بودن سطح بهداشت که ضرورت سرمایه ­گذاری در نوسازی بافت­های فرسوده را بیشتر می­ کند.

از طرف دیگر در تمامی پروژه­ها یک­سری موانعی وجود دارد که در فرایند تحقق اهداف پروژه اختلال ایجاد می­ کند. این موانع همان مشکلات و ریسک­هایی هستند که در طی مراحل طراحی، تدوین، و اجرا و بهره ­برداری پروژه با آن مواجه می­شویم. لذا فرایند شناسایی و مدیریت­ریسک این دسته از پروژه­ها اهمیت والایی دارد. در این پژوش سعی شده است تجزیه و تحلیلی از راهکارهای موجود جهت مدیریت­ریسک این دسته از پروژه­ها ارائه شود و در صورت امکان راه­کارهای جدیدی معرفی شود. به همین منظور پنج فصل تدوین گردیده است.

در دوفصل ابتدایی تلاش شده تا ضمن بیان کلیات تحقیق، پیشینه این پروژه­ها در دو حوزه داخلی و خارجی تبیین گردید. در پایان فصل دو نیز پیشینه پژوهش در دو سطح داخلی و خارجی مطرح گردید. لازم به ذکر است که در سطح داخلی مطالعات زیادی در این زمینه صورت نگرفته و فقط یک پژوهش توسط آقای آئینی انجام شده است که راهکارهای ارائه شده توسط ایشان در حد تئوری می­باشد و جنبه کاربردی ندارد.

ریسک­های موجود در پروژه­های نوسازی شهری نیز در فصل سوم به تفضیل مورد بحث قرارگرفته است. در این فصل ابتدا در مورد شناسایی ریسک و روش­های شناسایی ریسک بحث شده و سپس مؤلفه ­های ریسک و انواع ریسک­های موجود در این پروژه­ها بیان و در نهایت به­ طور خاص ریسک­های اقتصادی این گروه از پروژه­ ها مورد بررسی قرار گرفت.

فصل چهارم تحقیق هم دربردارنده معرفی راهکارهای مدیریت­ریسک موجود و تجزیه­تحلیل آن­ها می­باشد و در نهایت هم سعی شده راهکارهای جدیدی معرفی شود. در فصل پنجم پژوهش نیز علاوه بر مروری بر فصول

 جدول 1-2 :جدول روستاهای دارای طرح هادی بخش مرکزی شهرستان سیاهکل

شاخص SPI ایستگاه­ها به 6 گروه و بر اساس شاخص RDI به 5 گروه مجزا از نظر تشابه در شرایط آب و هوایی تقسیم شدند. فراوانی خشکسالی­ها از طریق شمارش ماه­هایی که شاخص SPI مقادیر منفی گرفتند محاسبه شده و روابط بین مدت – فراوانی برای کلیه ایستگاه­ها محاسبه گردید. نتایج نشان داد که رابطه مدت – فراوانی در ایستگاه­ها از نوع لگاریتمی، معادلات درجه 4، 5 و 6 بوده و از روند خطی پیروی نمی­نمایند. از طریق روش­های میان­یابی پهنه­ بندی خشکسالی بر اساس شدت آن در دوره­ های خشک منتخب انجام گرفت و مساحت پهنه­ها محاسبه گردید. از اطلاعات به دست آمده از این طریق مشخص گردید در تمامی بازه­های هشتگانه سیستم طبقه ­بندی خشکسالی بهترین تابع برازش داده ­های واقعی تابع لوگ نرمال دو فراسنجی می­باشد. همچنین مشخص گردید رابطه شدت – وسعت در تمامی بازه­­های مذکور به استثنای ترسالی­های شدیدتر از 2 که از نوع معادله درجه 3 می­باشد در مابقی بازه­ها از نوع معادله درجه 2 می­باشد.

واژه­های کلیدی: پایش خشکسالی، تحلیل فضایی، شاخص بارش استاندارد شده (SPI)، شاخص شناسایی خشکسالی (RDI)، ایران

 1-1 مقدمه

بشریت در طول مدت حیاتش همواره با عواملی روبه­رو بوده که زندگی وی را تحت تاثیر قرار داده و با وارد آوردن خسارات فراوان و یا حتی نابودی کامل مکان زندگیش او را مجبور به ترک دیار، مهاجرت و یا صرف هزینه­ های سنگین برای ادامه­ی حیات نموده است. از آنجایی که این عوامل باعث بروز آسیب و خسارت به زیرساختهای اقتصادی، اجتماعی و فیزیکی مانند خسارت­های جانی و مالی ، خسارت تأسیسات زیربنایی ، خسارت بخش کشاورزی و به طور کلی خسارت منابع اقتصادی می­گردند بلایای طبیعی نامیده می­شوند. از بلایای طبیعی می­توان به زلزله ، سیل ، رانش زمین ، طوفان ، آتشفشان ، خشکسالی و غیره اشاره نمود. جبران خسارت وارده به دلیل رخ دادن هر یک از این بلایا ممکن است مدتها زمان برده و یا حتی جبران ناپذیر باشند. از این رو شناخت و مطالعه­ این عوامل به خصوص از دیدگاه مدیریت ریسک می ­تواند از شدت خسارت وارده احتمالی تا حد زیادی بکاهد.

از میان بلایای طبیعی خشکسالی به گونه­ای متفاوت از بقیه می­باشد. خشکسالی در زمینه ­های مختلف چه به صورت مستقیم و چه غیر مسقیم اثرات مخربی به بار می­آورد. مهمترین اثر مستقیم خشکسالی بر منابع آبی هر منطقه است. با کم شدن بارندگی یا فقدان آن برای یک مدت طولانی در سال (خشکسالی)، مراتع، جنگل­ها، مزارع و باغ­هایی که منبع تأمین آب آنها ریزش­های جوی است، ونیز خاک و دیگر منابع طبیعی به این دلیل که منابع آب­های سطحی و زیرزمینی آنها نیز ریزش­های جوی می­باشد به طور مستقیم زیان می­بینند. بنابراین فعالیت­ها وتأسیسات وابسته به آﻧﻬا چه شهری و روستایی و چه صنعتی و غیره تحت تأثیر قرار گرفته وخسارت خواهند دید(کردوانی،١٣٨٠، انتشارات دانشگاه ﺗﻬران). بسیاری از اقلیم­شناسان خشکسالی را بر خلاف دیگر بلایای طبیعی پدیده ای بطئی و خزنده می­شناسند و از آنجا که می تواند شدت و مدت متفاوتی داشته باشد و از لحاظ گستره در گیر بسیار گسترده بوده به طوری که میلیون ها انسان را گرافتار خود سازد، بسیار با اهمیت می­باشد.

از آنجا که عوامل و متغیرهای فراوانی به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بر چگونگی وقوع این پدیده اثر گذار است ، تعریفی کامل و جامع، که همه­ی محققین بر آن اتفاق نظر داشته باشند امری مشکل می­نماید. شاید بتوان به طور کلی خشکسالی را یک دوره­ی ممتد با کمبود بارش دانست که منجر به صدمه زدن محصولات کشاورزی و کاهش عملکرد می شود (امیدوار، 1390، انتشارات دانشگاه یزد). کارشناسان علم آب و هواشناسی انواع خشکسالی را به خشکسالی هواشناسی، خشکسالی هیدرولوژیک، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اقتصادی- اجتماعی طبقه ­بندی می­ کنند و در تعریف خشکسالی هواشناسی آن را حالتی با کمبود بارش نسبت به شرایط میانگین می دانند. در واقع، ابتدا خشکسالی هواشناسی با کم شدن نزولات جوی نسبت به حالت نرمال شروع شده و با تداوم این شرایط ابعاد دیگر خشکسالی (خشکسالی هیدرولوژیک، خشکسالی کشاورزی و خشکسالی اجتماعی­- اقتصادی) ظاهر می­گردد. البته باید توجه داشت که تعاریف خشکسالی باید به صورت موردی برای هر منطقه خاص در نظر گرفته شود زیرا شرایط جوی که موجب کمبود بارش می شود از منطقه ای به منطقه دیگر به شدت متغیر است.

به منظور مطالعه و شناسایی پدیده خشکسالی شاخص­های متعددی از سوی دانشمندان و متخصصین علم آب و هواشناسی ارائه گردیده است که استفاده از هر یک

 از این شاخص­ها در شرایط خاص و مکان­های مختلف دارای نقاط ضعف و قوت می­باشند.

از مهمترین پارامترهایی که در محاسبات شاخص های خشکسالی مورد استفاده قرار می گیرد بارش است. بر این اساس هرگاه بارش طی یک دوره زمانی متوالی زیر حالت نرمال قرار گیرد خشکسالی رخ می دهد. اقلیم شناسان جهت بررسی سایر ویژگی های خشکسالی مانند شدت، مدت و سطح درگیر، روابط بین آنها و همچنین پهنه بندی خشکسالی ها از مدلهای ریاضی و شاخص­های مورد استفاده در اقلیم­شناسی بهره می­برند. از این شاخص­ها می توان به شاخص­های SPI (Standardized Precipitation Index) و RDI (Indicator Drought Reconnaissance) اشاره نمود که شرح آنها در قسمت روشها آمده است.

مطالعه، پایش، بررسی و تجزیه تحلیل خشکسالی در سراسر جهان به دلیل خسارات بسیار ناشی از وقوع آن از اهمیت بسزایی برخوردار است. همه مناطق دنیا بطور موقت اما نامنظم از تکرار شرایط خشکسالی رنج می­برند، اما این وضعیت در مناطقی که از نظر اقلیمی بطور متوالی ولی نامنظم توسط سیستم­های هوایی مختلف تحت تأثیر قرار می­گیرند حادتر است(تامسون[4]، 1999). قرارگیری ایران برروی کمربند خشک کره زمین، این کشور را سرزمینی ساخته است خشک با نزولات جوی بسیار کم بطوری که میانگین سالانه کشور حدود 250 میلیمتر که معادل یک سوم میانگین بارش خشکی­های کره زمین (حدود 860 میلیمتر) می­باشد. ازطرفی محل و زمان ریزش­های جوی با نیاز بخش کشاورزی مطابقت ندارد و اکثر شهرهای ایران هم در مناطقی دور از رودخانه­های دائمی که جریان رواناب آنها مستقیماً از ریزشهای جوی تامین می شود قرار دارند.

متخصصان برنامه ریزی آستانه 1000 متر مکعب در سال برای هر نفر را مرز کم­آبی برای هر کشور در نظر گرفته­اند. این رقم در مصر 30 ، در قطر 40، در لیبی 160 و در عربستان 140 متر مکعب در سال برای هر نفر می­باشد که تمام آنها جزء کشورهای کم آب محسوب می­شوند در حالی که در ایران مقدار سرانه آب تجدید شونده حدود 1670 (برای سال 1367) مترمکعب در سال تخمین زده می شود که در حال حاضر کم آب تلقی نشده بلکه کشوری با تنش آبی در نظر گرفته می شود (علیزاده، انتشارات دانشگاه امام رضا، 1385). با توجه به تغییرات اقلیمی و همچنین تامین مجموعه نیاز آبی کشور در امر کشاورزی، شرب وخدمات مطابق با افزایش جمعیت پیش ­بینی می­گردد ایران نیز جزء کشور­های با مشکل کم آبی قرار گیرد.

از آنجا که جلوگیری کامل از کمبود آب ممکن نیست، لیکن با تحلیل سوابق پدیده خشکسالی و با تکیه بر آمار و اطلاعات موجود می­توان دوره بازگشت­های خشکسالی را برای مناطق مختلف برآورد و مشخص نمود و با ﺗﻬیه طرح­های مقابله با خشکسالی می­توان مشکلات ناشی از خشکسالی را تا حدزیادی کاهش داد. همچنین هزینه­ های انجام شده برای جبران خسارت­های خشکسالی(مدیریت بحران) به مراتب بیش از هزینه این نوع مطالعات در تعیین راهکارهای مقابله مناسب قبل از وقوع خشکسالی (مدیریت ریسک) است (رحمانیان، فصلنامه مهاب­قدس، ١٣٧٩). در این پژوهش سعی شده ابعاد مختلف خشکسالی در سراسر ایران مورد بررسی قرار گرفته و راوبط بین آنها شناسایی گردد تا هر چه بهتر امکانات ارائه راهکارهای سازگاری با پدیده خشکسالی فراهم گردد.

1-2 بیان مسأله

خشکسالی به­طور کلی به معنای کم شدن میزان بارش یک دوره نسبت به میانگین بارش دراز مدت می­باشد و یکی از مهمترین مسایلی است که در رشته اقلیم شناسی مورد بحث قرار می­گیرد. از دلایل اهمیت موضوع، آسیب و خساراتی است که خشکسالی می ­تواند بر تاسیسات زیر بنایی و اقتصادی به همراه داشته باشد به­ طوری که جبران خسارات ناشی از آن با صرف هزینه­ های بسیار سنگین همراه بوده و در بعضی موارد خسارات به تاسیسات زیربنایی و یا حتی برخی اکوسیستم­ها برگشت­ناپذیر بوده و به اهمیت آن می­افزاید. از همین­رو شناخت هرچه بیشتر این پدیده، راه را برای برنامه ریزی و مدیریت هرچه بهتر این رخداد هموارتر نموده و ابزار قوی­تری را جهت مدیریت بهتر ریسک در دست مبادی ذیربط قرار می­دهد. از آنجا که مسأله خشکسالی، موضوعی نیست که بشر توان مقابله با آن را داشته باشد و بلایای طبیعی محسوب می­گردد، باید بکوشد با مطالعه و بررسی دقیق این پدیده، آن را هرچه بیشتر بشناسد و راه­های سازگاری با آن را بیابد. در ایران نیز به دلیل کم بودن نزولات جوی سالانه و به طور کلی خشک بودن اقلیم منطقه، وقوع خشکسالی­ها کشور را از لحاظ تامین آب با بحران روبه رو نموده و این موضوع نمود بیشتری پیدا می­ کند.

در این تحقیق با بهره گرفتن از داده ­های بارش و دمای ایستگاه­های سینوپتیک منتخب سراسر کشور که به عنوان متغیرهای این تحقیق می­باشند، توسط روش های

این مطلب را هم بخوانید :

 

 آماری و اقلیم­شناسی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و در نهایت منجر به استخراج پارامترهایی ­گردید که به­وسیله آنها می­توان ابعاد مختلف خشکسالی از قبیل شدت، مدت، توالی، فراوانی و وسعت را تعیین نمود. همچنین با بررسی ابعاد مختلف خشکسالی رفتار خشکسالی­ها در ایران مورد بررسی و شناسایی قرار گرفته تا امکان پیش ­بینی دقیق­تر خشکسالی­ها فراهم گردد.

1-3 سوالات تحقیق

1- آیا شاخص SPI مدل مناسبی برای پایش خشکسالی و مدلیزه کردن خشکسالی می­باشد؟

2- آیا شاخص SPI و RDI می­توانند در تمام ایران به جای هم جهت پایش خشکسالی استفاده شوند؟

3- آیا رابطه مدت – فراوانی و شدت – وسعت در ایران غیر خطی می­باشد.

1-4 فرضیه

1- به نظر می­رسد شاخص SPI مدل مناسبی برای پایش خشکسالی و مدلیزه کردن خشکسالی باشد.

2- به نظر می­رسد شاخص SPI و RDI می­توانند در تمام ایران به جای هم جهت پایش خشکسالی استفاده شوند.

3- به نظر می­رسد رابطه مدت – فراوانی و شدت – وسعت در ایران غیر خطی باشد.