5 – 1 – 1 – 3. تصحیف 200
5 – 1 – 1 – 4. اختلاف الفاظ و تباین معانی 201
5 – 1 – 2. بررسی مورد صدور حدیث 202
5 – 1 – 3. بهره گیری از دانشهای ادبی 203
5 – 1 – 3 – 1. توجه به قواعد نحوی 204
5 – 1 – 3 – 2. توجه به معانی مختلف حروف 205
5 – 1 – 3 – 3. توجه به مدلولات لغوی و اصطلاحی 205
5 – 1 – 3 – 4 . استفاده از دلالت معانى لغوى و ادبى 206
5 – 1 – 3 – 5. بازکاوی معانی اصلی واژه ها 207
5 – 1 – 3 – 6. حمل کلام بر مجاز و کنایه 208
5 – 1 – 3 – 7. حمل کلام بر تشبیه و استعاره 209
5 – 1 – 3 – 8. حمل کلام بر مبالغه 209
5 – 2. مبانی و روش های نقد حدیث 210
5 – 2 – 1. نقد سندی احادیث 212
–
–
–
–
–
–
5 – 2 – 1 – 2 – 1. اصطلاحات حدیث شناختی در آثار اندیشمندان بغداد 222
1 – حدیث، خبر، اثر 222
2 – خبر مسند 223
3 – حدیث موثق 223
4 – حدیث مستفیض 223
5 – حدیث مشهور 223
6 – حدیث مرسل 224
7 – حدیث مضطرب 225
8 – حدیث شاذّ 225
9 – حدیث موضوع 225
10 – حدیث معنعن 225
5 – 2 – 1 – 2 – 2. طرق تحمل حدیث 226
–
–
–
4 – وجاده 227
–
–
7 – املاء 228
5 – 2 – 2. نقد محتوایی احادیث 228
5 – 2 – 2 – 1. مبانی ترجیح روایات از دیدگاه دانشمندان مکتب بغداد 231
– ترجیح روایت بر مبنای طرق تحمل حدیث 234
– ترجیح روایت بر مبنای شرایط حدیث 235
5 – 2 – 2 – 1 – 2. مرجحات خارجی 235
1- عدم مخالفت با قرآن 235
– اخبار آحاد و تخصیص عمومات قرآن 236
– نسخ قرآن با خبر واحد 238
– نسخ سنت به سنت 239
2 – عدم تعارض با سنت 241
3 – عدم تعارض با اجماع 241
4 – عدم تعارض با عقل 242
5 – تعدّد راویان و صفات آنان 242
6 – مخالفت با عامّه 243
7 – شهرت روایی 244
8 – شهرت عملی 244
9 – عدم تعارض با احکام فقهی 244
- عدم تعارض روایت با اصول اخلاقی 245
5 – 2 – 2 – 2. شیوه های جمع و تأویل اخبار 246
1 – بیان معانی اخبار 246
2 – حمل بر رخصت 247
3 – حمل بر ضرورت 248
4 – حمل اِخبار بر انشا 248
5 – حمل مجمل بر مفصل 249
6 – حمل مطلق بر مقیّد 250
7 – حمل عامّ بر خاص 250
8 – بیان دلالت الفاظ ظاهر در وجوب 251
9 – بیان دلالت الفاظ ظاهر در حرمت 252
10 – حمل بر تقیه 252
فصل ششم 255
ویژگیهای مکتب حدیثی بغداد 255
6- 1.طرح بحث 256
6-2. حضور نام آوران مکتب تشیع 257
6-3. پایه گذاری دانشهای حدیث شناختی 258
6 -4. اندیشه های تقریب گرایانه 260
6-4- 2. برپایی جلسات بحث و مناظره 262
6- 4- 3. اهتمام به فقه مقارن 264
6- 5.گسترش اندیشه های کلامی و عقل گرایانه 266
6- 5- 1. تأسیس علم کلام 267
6 – 5- 2. نگارش کتب اصولی 268
6- 5 – 3. رویكرد به فقه تفریعی 270
6- 4- 4. تدوین تفاسیر اجتهادی 272
6- 5- 5. اعتبار بخشی به علم و یقین 273
6– 5– 6. مقابله با حدیث گرایی قمیان 275
6- 5- 6- 1. سهو النبیّ 279
6- 5- 6- 2. غلوّ 284
6- 5- 6- 2- 1. نقد عقاید غلات از دیدگاه دانشمندان مکتب بغداد 286
6- 5- 6- 2- 2. اختلاف مکاتب قم و بغداد دربارۀ حدّ غلو 296
6- 5- 6- 3. عدد و رؤیت 298
این مطلب را هم بخوانید :
خاتمـه 300
کتابنامه 306
پیشگفتار
انتخاب هدفمند موضوع پژوهشنامه به عنوان مهمترین دستاورد تلاش دانشجو در دورۀ تحصیلات تکمیلی، نقش مهمی را در شکل گیری شخصیت علمی و پژوهشی فرد ایفا می نماید. اگرچه در مرحلۀ نخست و در مطلوب ترین حالت، انتخاب موضوع بر عهدۀ پژوهشگر است، اما این مهم، امری است که به دلیل فقدان تخصص و آگاهی کافی در مراحل آغازین پژوهش امکانپذیر نیست. از این رو، برای انتخاب موضوع بهترین اقدام مشاوره با خبرگان و نخبگان علمی هر فن است.
من نیز چون انتخاب موضوع در خورِ تحقیق را از توانایی خود بیرون می دیدم و نمی خواستم تا به بیان برخی محققان تنها مدرک بگیرم و فراموشش کنم، بهترین راه را در این دیدم تا از محضر استادان ارجمندم بهرۀ وافر گیرم. از این رو، در ماه های آغازین تحصیل عزم خود را جزم کرده و به پیشنهاد استاد ارجمند جناب آقای دکتر طباطبایی، پژوهش در مکاتب حدیثی شیعه را به عنوان موضوع رسالۀ خود برگزیدم و آن را با برخی از محققان برجستۀ قم، استادان فرهیخته آیة الله جناب آقای شیخ محمد رضا جعفری، حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای سید علی حسینی میلانی و حجة الاسلام و المسلمین جناب آقای سید محمد رضا جلالی حسینی در میان گذاشتم که بایسته است در همین جا، از آن بزرگواران که وقت گرانبهایشان را در اختیار من نهادند و در آغاز راه نکته های ارزنده ای را گوشزد کردند، تشکر و قدردانی نمایم.
اکنون که در مراحل پایانی نگارش رساله از آغاز راه تحقیق سخن می گویم ، به این نکته اذعان دارم که آنچه برخی استادان عزیز از سنگینی و گستردگی کار گوشزد می کردند، حقیقتی بود که جوانب آن را آن زمان درنیافتم. زیرا ناگفته پیداست که کاوش در باب آراء حدیثی مهمترین، گسترده ترین و کهنترین حوزۀ علمیۀ جهان تشیع با گرایشهای فقهی و کلامی و ناپیوستگی مطالب حدیثی در کتب ایشان وقت گیر و توان فرسا بود، ضمن آن که به توانمندیهای فزونتر و زمانی بیشتر نیاز داشت. امید آن دارم تا لغزشها و کاستیهای این رساله به مدد نقد ارباب معرفت ترمیم و تدارک شود.
پیش از آن که به مباحث اصلی بپردازم، بیان چند نکته ضروری می نماید:
1 – مراد از اصطلاح مکتب بغداد یا اندیشمندان آن، جامعۀ شیعی مذهب بغداد است. بنابراین، بررسی آراء حدیثی اهل سنت و مقایسه و تطبیق آن با دیدگاه های عالمان شیعه در این پژوهش مدّ نظر نبوده است.
2 – هدف ما در این پژوهش گردآوری اسامی راویان و محدّثان بغداد و شرح زندگانی آنان نیست، بلکه پس از شناسایی رجال بغداد، اساس کار، بررسی و تحلیل آراء و نظریات حدیثی و روشها و رویکردهای آنان در نقد احادیث است.
3 – با توجه به این نکته که مکتب بغداد، بیش از آن که یک مکتب حدیثی باشد، صبغۀ کلامی و تا اندازه ای فقهی دارد، بسیاری از مباحث مطرح شده در نگاه اول شاید یک موضوع اصولی یا کلامی به نظر آید، امّا به دلیل ارتباط وثیق علم حدیث با همۀ شاخه های علوم اسلامی، از جنبۀ حدیثی نیز می تواند مورد بررسی قرار بگیرد. به عنوان نمونه مباحثی همچون تعارض اخبار و حجّیّت خبر واحد با آن که در کتابهای اصولی به تفصیل مورد بحث قرار گرفته، در اصل منشأ حدیثی دارد و از این رو، پرداختن به آن لازم می نماید.
4 – در سراسر این رساله تا آن جا که در توان بوده است کوشش شده تا آراء و نظریّات حدیثی تمامی دانشمندان شیعۀ بغداد در قرن چهارم و پنجم با توجه به آثار موجود آنان مورد بررسی قرار گیرد. امّا با عنایت به محور بودن سه شخصیت برجستۀ آن عصر، شیخ مفید، سیّد مرتضی و شیخ طوسی و آثار فراوان برجای مانده از آنان، بیشترین مطالب این رساله معطوف به دیدگاه های این سه تن است. ضمن آن که آثار برجای مانده از دیگر دانشمندان مکتب بغداد، عمدتاً بازتاب دهندۀ آراء استادان بزرگوارشان بوده و با گرایش فقهی و کلامی به رشتۀ تحریر درآمده است. با این حال، مطالعۀ آثار این شخصیتها نیز از نظر دور نمانده است.
5 – بررسی دیدگاه های رجالی مکتب بغداد و مطالعه و تحلیل دقیق کتب رجالی برجای مانده از این دوره، موضوع بحث این رساله نمی باشد، اما به فراخورِ نیاز، مطالبی مختصر در توضیح دیدگاه های رجالی محدّثان و متکلّمان بغداد که دخالتی در درک بهتر دیدگاه های فقه الحدیثی و نقد الحدیثی آنان دارد ارائه کرده ایم و بررسی دقیق آراء رجالیان بغداد همچون ابن غضائری، نجاشی و نیز دیدگاه های رجالی شیخ طوسی
