مسأله نهم : برهان صدیقین…………………………………………………………………………………………….. 100

نمط پنجم: صنع و ابداع

مسأله اول: علت نیاز به مؤثر امکان است نه حدوث………………………………………………………. 102

1-1. دلائل قائلین به قدم عالم………………………………………………………………………………….. 102

مسأله دوم: هر حادثی مسبوق به زمانی است که ابتداء ندارد (زمان ازلی)…………………. 105

1-2. استدلال بر وجود زمان……………………………………………………………………………………… 105

2-2. اثبات زمان ازلی و حرکت ازلی………………………………………………………………………… 106

مسأله سوم: هر محدثی قبل از حدوثش، مسبوق به ماده ممکنه است……………………….. 107

1-3. اشکال فخر رازی بر ابن سینا…………………………………………………………………………… 107

مسأله چهارم: ازلی بودن مؤثریت واجب تعالی………………………………………………………………. 108

1-4. تبیین ازلی بودن مؤثریت واجب الوجود………………………………………………………….. 108

2-4. دوام فیض؛ از ازل تا ابد……………………………………………………………………………………. 110

3-4  قدیم بودن مؤثر و اثر……………………………………………………………………………………….. 111

مسأله پنجم:‌ پندارها و هشدارها………………………………………………………………………………………. 112

1-5 گونه اول: بیان حدوث عالم……………………………………………………………………………….. 112

2-5 گونه دوم: بیان آغاز و ابتداء داشتن حرکات……………………………………………………. 112

مسأله ششم: از واحد غیر از واحد صادر نمی­شود…………………………………………………………. 116

مسأله هفتم: تبیین حدوث ذاتی عالم……………………………………………………………………………. 116

نمط ششم: غایات و مبادی آن ها

بخش اول: غایات………………………………………………………………………………………………………………. 119

مساله اول: نفی غایت از فعل خداوند متعال…………………………………………………………….. 119

1-1- حسن فعل نمی تواند هدف غنی باشد…………………………………………………….. 120

2-1- راه حل نهایی : خداوند فاعل بالعنایه است………………………………………………. 120

مساله دوم: غایت حرکات سماوی………………………………………………………………………………. 121

1-2- غایت حرکت های افلاک، تشبه به عقول است……………………………………….. 121

2-2- سخن فخر رازی………………………………………………………………………………………….. 122

بخش دوم: عقول………………………………………………………………………………………………………………. 123

مسأله اول: راه اول برای اثبات عقول: کثرت عقول………………………………………………….. 123

1-1-­ نظر فخر رازی……………………………………………………………………………………………… 124

2-1- سخن فخر رازی در مورد تشبه نفس فلکی به عقول………………………………. 125

3-1- نصیحت حکیمانه………………………………………………………………………………………… 126

مسأله دوم: راه دوم برای اثبات عقول: حرکت های افلاک بی­نهایت­اند………………….. 126

1-2. نیرو جسمانی نمی تواند مبدأ حرکت های بی نهایت شود………………………. 127

2-2. نظریه فخر رازی (اشکالات فخر رازی به ابن سینا)………………………………….. 129

3-2. مناقشه فخر رازی با ابن سینا و رفع یک تناقض………………………………………. 129

4-2.  بطلان نظریه متحرک بالعرض بودن، محرک های افلاک………………………… 130

مسأله سوم: راه سوم برای اثبات عقول……………………………………………………………………… 131

1-3. معلول اول، عقل محض است……………………………………………………………………… 131

2-3. هر جسم کروی که به دور خود می­چرخد، ویژگی خاصی دارد که مبدأ حرکتش شده است    131

مسأله چهارم: راه چهارم برای اثبات عقول……………………………………………………………….. 133

1-4. هیچ یک از کرات سماوی علت برای دیگری نیست…………………………………. 133

2-4. هیچ یک اجسام علت برای جسم دیگر نیست………………………………………….. 134

بخش سوم: ترتیب نظام هستی……………………………………………………………………………………….. 135

مساله اول: بیان مراتب وجود……………………………………………………………………………………… 135

مسأله دوم: تبیین نظام طولی عالم…………………………………………………………………………… 135

مساله سوم: دلائل فخر رازی در رد قاعده الواحد…………………………………………………….. 137

 

مساله چهارم: بیان کیفیت وجود عناصر……………………………………………………………………. 140

1-4. اشکال فخر رازی به ترتیب مذکور در عالم عنصری…………………………………. 140

نمط هفتم: تجرید

بخش اول : نفس………………………………………………………………………………………………………………. 143

مسأله اول: نفس غیر از بدن است…………………………………………………………………………….. 143

دلیل اول تجرد نفس ناطقه…………………………………………………………………………………… 143

دلیل دوم بر تجرد نفس ناطقه……………………………………………………………………………… 144

دلیل سوم بر تجرد نفس ناطقه…………………………………………………………………………….. 144

دلیل چهارم بر تجرد نفس ناطقه………………………………………………………………………….. 144

مساله دوم: بقاء نفس بعد از مرگ بدن……………………………………………………………………… 146

مسأله سوم: بطلان اتحاد نفس ناطقه با معقول خود و تبیین نظریه ارتسام صورت­های عقلی     147

بخش دوم : علم………………………………………………………………………………………………………………… 148

مسأله اول : تقسیم معقولات به فعلی و انفعالی……………………………………………………….. 148

مسأله دوم : احاطه علمی واجب الوجود به جمیع موجودات………………………………….. 149

مسأله سوم : مراتب ادراک…………………………………………………………………………………………. 149

مسأله چهارم : علم حق تعالی به جزئیات به نحو کلی است………………………………….. 150

1-4  تغییر علم با تغییر معلوم……………………………………………………………………………. 151

مسأله پنجم : علم عنایی……………………………………………………………………………………………. 152

بخش سوم : کیفیت دخول شر در قضای الهی………………………………………………………………. 152

1-5- درجات و مراتب نفوس…………………………………………………………………………………….. 153

2-5- عدم جواز رها کردن خیر بسیار به دارا بودن اندکی شر………………………………. 154

3-5- قضا و قدر و مساله کیفر………………………………………………………………………………….. 154

4-5- نظر فخر رازی در مورد قدر…………………………………………………………………………….. 155

فصل چهارم: عرفان

نمط هشتم: بهجت و سعادت

مسأله اول: لذت­های باطنی قوی­تر و شریف­تر از لذت­های حسی و ظاهری هستند…… 158

مسأله دوم: تعریف لذت و رنج…………………………………………………………………………………………. 159

1-2. نسبی بودن خیر و شر………………………………………………………………………………………. 159

2-2. اشکال به تعریف لذت و پاسخ به آن……………………………………………………………….. 160

3-2. تعریف لذت به گونه ای که نقضی بر آن وارد نشود……………………………………….. 160

مسأله سوم : اثبات لذت عقلیه و اشرف بودن لذت عقلیه از لذت حسیه……………………. 161

1-3. اشکال به حصول لذت عقلیه و پاسخ از آن…………………………………………………….. 162

2-3. بیان نظریه فخر رازی بر مغایرت لذت و ادراک………………………………………………. 163

مسأله چهارم : نفس بعد از مرگ از ملکات نفسانی رنج می برد…………………………………… 163

مسأله پنجم : مراتب ارواح……………………………………………………………………………………………….. 164

1-5- نظریه فخر رازی درباره تکامل برزخی اشقیاء………………………………………………… 165

2-5- مراتب ارواح طبق عقل عملی………………………………………………………………………….. 166

مسأله ششم: کیفیت ابتهاج و لذت موجودات مجرد……………………………………………………… 166

نمط نهم: مقامات عارفان

نظر فخر رازی در مورد این نمط………………………………………………………………………………………169

مسأله اول : تعریف زاهد، عابد و عارف……………………………………………………………………………. 169

مسأله دوم : هدف عارف و غیر عارف از زهد و عبادت………………………………………………….. 169

1-2- هدف عارف تنها حق تعالی است……………………………………………………………………. 170

2-2- مشمول رحمت بودن طالب بهشت (عابد و زاهد)………………………………………….. 170

مسأله سوم : منازل و مراحل سلوک عارفان…………………………………………………………………… 171

1-3- مرحله اول : اراده……………………………………………………………………………………………… 171

2-3- مرحله دوم : ریاضت…………………………………………………………………………………………. 171

این مطلب را هم بخوانید :

3-3- مرحله سوم : وقت……………………………………………………………………………………………. 172

4-3- مرحله چهارم: توغّل…………………………………………………………………………………………. 173

5-3- مرحله پنجم: استیفاز……………………………………………………………………………………….. 173

6-3- مرحله ششم: انقلاب………………………………………………………………………………………… 173

7-3- مرحله هفتم: تغلغل………………………………………………………………………………………….. 173

8-3- مرحله هشتم: مشیّت……………………………………………………………………………………….. 174

9-3- مرحله نهم: تعریج…………………………………………………………………………………………….. 174

10-3- مرحله دهم: تردد…………………………………………………………………………………………… 174

11-3- مرحله یازدهم: وصول……………………………………………………………………………………. 174

مسأله چهارم : بیان درجات تزکیه………………………………………………………………………………….. 175

مسأله پنجم : هدف از تحصیل عرفان…………………………………………………………………………….. 175

مسأله ششم : آستان حضرت حق، دست یافتنی نیست………………………………………………. 176

نمط دهم: اسرار الآیات

مسأله اول: توانایی عارف بر ترک طولانی مدت غذا خوردن…………………………………………. 178

مسأله دوم: توانایی عارف بر انجام کارهای دشوار…………………………………………………………… 179

مسأله سوم: عارف از غیب خبر می دهد………………………………………………………………………… 179

مسأله چهارم: سبب خواب دیدن (رویا)………………………………………………………………………….. 180

1-4 تفاوت مشاهده ها در خواب و بیداری………………………………………………………………. 181

2-4 مشاهده عوالم غیبی در بیداری………………………………………………………………………… 182

3-4  اثری که از اتصال نفس به عقول مفارق حاصل می­شود مختلف است…………. 184

مسأله پنجم: بعید نیست که عارف در طبایع و عناصر کارهای خارق العاده انجام دهد 185

نتیجه ­گیری…………………………………………………………………………………………. 187

فهرست منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………. 191

Abstract…………………………………………………………………………………………….. 195

 

 

مقدمه

یکی از منابع مهم و با ارزش فلسفه مشاء، کتاب اشارات و تنبیهات شیخ الرئیس ابو علی سینا است. بسیاری از فلاسفه، بر این کتاب شرح نوشته و بسیاری دیگر، استفاده های علمی برده اند. یکی از شرح های این کتاب، شرح فخر رازی است. فخر رازی، یکی از متکلمین بزرگ اشعری است.  وی با این‌که در فلسفه بسیار قلم فرسایی کرده، اما رابطه خوشی با فلسفه ندارد، از این رو در شرح خود بر اشارات و تنبیهات، ایرادها و اشکال های فراوانی به ابن سینا می کند. چنان‌که در کتاب اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین می گوید: «خداوند به من توفیق داد کتاب هایی که در بردارنده ردّ فلاسفه است را بنویسم هم‌چون کتاب نهایه العقول و مباحث مشرقیه و شرح اشارات و تنبیهات[1]». روی کرد فخر رازی در تمامی آثارش اعم از فلسفی، کلامی و تفسیری، یک روی‌کرد کلام اشعری است و نظرات کلامی وی در همه آثارش به روشنی نمایان است.

فخر رازی، به اهمیت کتاب اشارات و تنبیهات عنایت داشته است؛ از این رو در مورد این کتاب دو گونه کار کرده؛ اول آن که این کتاب را شرح نموده است که برخی اهل دقت، آن را «جرح» نامیده اند. دوم آن که این کتاب را تلخیص نموده و چکیده ای از آن ارائه کرده است. هر چند او در مقدمه خود بر کتاب لباب الاشارات و التنبیهات می گوید: من فقط چکیده اشارات و تنبیهات ابن سینا را ارائه می دهم و کاری به صحیح و فاسد آن ندارم، اما از آن روی که فخر رازی چنین روحیه ای ندارد در همه نمط های ده گانه بر کلام شیخ، ایراد گرفته و در بسیاری موارد، نظرات شخصی خویش را بیان نموده است. البته گفتی است که این اظهار نظرها، دوگونه است: در برخی موارد، با عبارت هایی هم چون «أنا اقول»، نظر خویش را بیان می دارد که در این موارد جداسازی نظر فخر رازی از نظر ابن سینا برای همه میسر است. اما در برخی موارد، فخر رازی نظر خویش را در قالب اشاره و تنبیه بیان می دارد؛ در این موارد جدا سازی نظر فخر رازی از نظر ابن سینا تنها بر خواننده زیرک و دارای شامه قوی فلسفی، امکان پذیر است. جداسازی نظرات فخر رازی از نظرات ابن