درراستای تحقق این امر سازمان نوسازی مدارس کشور بعنوان متولی امر مقدس مدرسه سازی ؛ مقاوم‌سازی مدارس موجود وهمچنین ارتقاء ضریب ایمنی مدارس در دست اجرا را در دستور کار خود قرار داده است.
با بررسی روند موجود در بهسازی مدارس کشور و با فرض مقاومسازی۱۰۰۰ مدرسه در سال، تحقق هدف ایجاد مدارسی ایمن و عاری از خطر در زلزله بیش از ۴۰ سال به طول خواهد انجامید و در این سالها مطمئنا” ملت ما رنج و محنت زلزله های زیادی را باید بر دوش کشند. اکنون ضرورت تسریع در روند بهسازی در کلیه بخشهای کشور روشن است و مطمئنا رویکردهای فعلی در مطالعات و اجرا ,توان پاسخگویی به این نیاز اساسی را ندارد.
در این تحقیق با مرور تحقیقات انجام شده در رابطه با عوامل موفقیت و شکست پروژه های مقاومسازی و مشکلات و موانع پیش روی ، سعی گردید چالش های بالقوه فراروی سازمان نوسازی مدارس، در رابطه با تحقق اجرای پروژه ها را شناسایی واولویت بندی گردد و راهکارهایی برای بهبود وضع کیفی پروژه ها، پیشنهاد شود.

سازمان آموزش وپرورش

سازمان آموزش و پرورش از مهمترین و گسترده ترین سازمانهای اجتماعی است که مسئولیت انتخاب و انتقال ارزشها و آداب و رسوم را به نسل آینده بر عهده دارد. این سازمان، نه تنها به طور مستقیم در رشد دانش آموزان مؤثر است، بلکه باعث افزایش میزان تولید سرانه و تولید ناخالص ملی در هر کشور می گردد. در واقع می توان آموزش و پرورش را، زیر بنای توسعه اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی هر جامعه دانست.[۵]
بررسی عوامل مؤثربر پیشرفت وترقی جوامع پیشرفته نشان می‌دهد که همه این کشورها، آموزش و پرورش توانمند و کارآمدی داشته اند. یکی از عوامل موثر تربیتی در آموزش و پرورش نوین، چگونگی معماری، کالبد و فضای مدرسه است. در تعلیم و تربیت جدید،فضای کالبدی مدرسه باید چنان باشد که،به عنوان عاملی زنده و پویا در کیفیت فعالیت های آموزشی و تربیتی دانش آموزان ایفای نقش می کند.[۶]توجه به فضاهای فیزیکی می تواند نشاط،انگیزه و روحیه دانش آموز را افزایش دهد،زیرا مدرسه،خانه دوم دانش آموز است و او ساعت های بسیاری را در آن سپری می کند. اگر فضاهای فیزیکی از نظر شکل،زیبایی،نور،صدا و ….که لازمه سلامت و آرامش روح و جسم است، مناسب نباشند، به مکان هایی کسالت آور تبدیل می گردند و برای دانش آموز غیرقابل تحمل می شوند.اهمیت فضاهای فیزیکی از آن رو است که می تواند بر تربیت اجتماعی، دینی و علمی کودکان تأثیر بگذارد.[۵]

سازمان نوسازی مدارس

سالانه در کشور ما صد ها پروژه عمرانی طراحی و اجرا می شود و میلیارد ها ریال توسط دستگاه های اجرایی صرف ساخت و ساز می گردد. وزارت آموزش و پرورش فعالیت های مربوط به ساخت و تجهیز فضاهای آموزشی و پرورشی خود را از طریق سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس کشور انجام می دهد. قانون تأسیس سازمان نوسازی مدارس کشور، به عنوان سازمان وابسته به وزارت آموزش و پرورش در اردیبهشت سال ۱۳۵۴به تصویب مجلس وقت رسید و این سازمان از اوایل سال ۱۳۵۵ رسماً کار خود را آغاز کرد. در وظایف این سازمان احداث،توسعه، ترمیم و نوسازی ساختما نهای مدارس و تهیه تجهیزات مورد نیاز مدارس پیشبینی شده است. سازمان نوسازی مدارس،در حقیقت معاونت عمرانی وزارت آموزش و پرورش تلقی می گردد و متشکل از دفتر مرکزی و ۳۱ نماینده در استان های مختلف کشور است. نقش دفتر مرکزی سیاست گذاری کلان، برنامه ریزی، راهبری و مدیریت نمایندگی های سراسر کشور است. پس ازتعیین اهداف و چشم اندازهای موردنظر در مقوله نوسازی و مقاوم سازی مدارس و تخصیص اعتبار لازم، نمایندگی های استان ها که بازوی اجرایی دفتر مرکزی محسوب می گردند، اقدام به عملیاتی نمودن پروژه های موردنظر طبق الگوهای از پیش تعیین شده می نمایند. [۴]

مقاوم سازی:

مقاومت فاکتور بسیار مهمی در امر مقاوم سازی است.یک سازه ضعیف را می توان با افزایش مقاومت اعضای موجود ،یا با اضافه کردن اعضای جدید که مقاومت کل سازه را افزایش می دهند تقویت نمود.نکته قابل توجه در انتخاب روش مناسب بهسازی لرزه ای یک سازه ، اطمینان داشتن از این مطلب است که مسیرهای بارهای لرزه ای طوری تغییر نمی کند که مسایل جدیدی را برای سازه به وجود آورد و این کار ،مستلزم ارزیابی دقیق سختی اجزای موجود و اجزایی است که به سازه اضافه می شوند.
برای اینکه اجزای اضافه شده به سازه به طور موثری در عملکرد سازه سهیم باشند باید نسبت اجزای مقاوم در برابر بارهای جانبی ،به اندازه کافی دارای سختی باشند تا مقدار کافی دارای سختی باشد تا مقدار کافی نیروی جذب کرده و از سیستم باربر جانبی موجود دور می کند.موقعیت اجزای اضافه شده و همچنین مقدار افزایش سختی سازه نیز دارای اهمیت است .
شکل پذیری: شکل پذیری قابلیت جذب ،اتلاف انرژی و حفظ تاب باربری یک سازه است وقتی که تحت تاثیر تغییر مکان های غیر خطی چرخه ای ناشی از زلزله قرار می گیرد.شکل پذیری فاکتور بسیار مهمی در امر بهسازی لرزه ای است. [۷]
در مجموع چهار پارامتر در انجام مقاومسازی نقش دارد:

قیمت:

در بحث مقاوم سازی ، مساله قیمت بسیار حائز اهمیت است به طوری که در انتخاب بین دو یا چند گزینه معادل مقاوم سازی ،معیار قیمت تعین کننده است . در ارزیابی دو یا چند روش مقاوم سازی یا بهسازی لرزه ای ،باید قیمت تمام حالت های ممکن را در نظر گرفت .برای مثال یک ساختمان اسکلت فلزی با سقف مرکب و دارای بادبندهای فولادی را در نظر بگیرید که ظرفیت باربری جانبی سیستم بادبنی و مقاومت برشی در صفحه دیافراگم آن کافی نیست . با وجودی که می توان همزمان بادبند و دیافراگم را تقویت کرد اقتصادی تر است که به قاب های داخلی بادندهای جدیدی اضافه شود تا برش دیافراگم کاهش یافته و به مقدرا نیاز برسد. اگر اضافه کردن بادبند بدونه اضافه کردن نیروی اضافی و بدونه تاثیر منفی روی کاربری ساختمان باشد ،ممکن است بسیار اقتصادی تر از روش های تقویت دیافراگم باشد.

کاربری:

با توجه به اهمیت کاربری ساختمان،در طراحی تغییرات سازی باید توجه خاصی داشت که این تغییرات ،کاربری سازه را مخدوش نکند،برای مثال ، اگر نیاز باشد که یک دیوار برش جدید یا یک سیستم مهار بندی هم محور به یک ساختمان اضافه شودباید آنرا طوری قرار داد که حداقل تاثیر منفی را روی دسترسی ها و خروجی های ساختمان داشته باشد.

زیبایی:

گاهی انتخاب روش مقاوم سازی تحت تاثیر حفظ زیبای سازه قرار می گیرد . در بعضی ساختمانها ،نماها ،ورودی هاو پنجره های وجود دارد که ممکن است نظر معماری با اهمیت بوده ، و حفظ آنها ضروری باشد. نور طبیعی ساختمان به علت پر کردن بازشوها ،پنجره ها یا نورگیر سقف ها یا نصب مهاربندی در محل باز شوها کاهش می یابد ،ممکن است از نظر معماری و ساکنین ساختمان قابل قبول نباشد، بنابراین حفظ خصوصیات معماری ساختمان طرح و محل سیستم مهار بندی جدید را تحمیل می کند . در بسیاری از موارد نمی توان به همه این ملاحضات توجه کرد .با این حال با مشخص شدن هزینه های اضافی که باید برای حفظ خصوصیات معماری پرداخت شود . کارفرما می تواند تصمیم درستی در این زمینه اتخاذ کند.

لرزه خیزی منطقه:

آیین نامه طرح ساختمان در برابر زلزله ویرایش سوم(استاندارد ۲۸۰۰ ) ایران را از نظر زلزله خیزی به چهار منطقه تقسیم کرده است ،که دارای خطر نسبی خیلی زیاد ،زیاد،متوسط و کم می باشد.مقاوم سازی لرزه ای برای ساختمانهای قدیمی که قبل از پیدایش آیین نامه لرزه ای ساخته شده اند یا در شرایطی ساخته شده اند که آیین نامه الزامات خود را تغییر داده ،ضروری است (به عنوان نمونه آیین نامه ۲۸۰۰ ویرایش سوم نسبت به ویرایش دوم برای برخی ساختمانها نیروهای لرزه ای بیشتری در نظر گرفته است).
با این حال ،چون این ساختمانها در طی زمان در برابر بارهای باد و زلزله ایستا بوده اند ، باید اطمینان داشت که تا حدی ،ظرفیت ذاتی برای مقابله با نیروهای لرزه ای را دارند.مشخص است که سازه های واقع شده در پهنه خطر نسبی کم زلزله ، نسبت به سازه های واقع در پهنه خطر نسبی زیاد ،با احتمال کمتری نیاز به مقاوم سازی دارند و روش های مقاوم سازی لرزه ای برای ساختمان های موجود که در ناحیه خطر نسبی کم قرار دارند ،برای نواحی با خطر نسبی زیاد مناسب نمی باشد[۷].
تعریف بهسازی ونوسازی
بهسازی^[۱] در لغت به مفهوم بهتر کردن،اصلاح یا بهبود بخشیدن به وضعیت یا شرایط است. در صنعت ساختمان ، بهسازی بر حسب تعریف، ایجاد قابلیت انجام وظیفه یا وظایفی در ساختمان، سازه یا اجزا^[۲] و عناصر^[۳] آن است که در وضع موجود قادر به انجام تمام و کمال آن وظیفه یا وظایف نیستند.ناتوانایی ساختمان برای انجام وظیفه ، که در این تعریف مورد اشاره قرار گرفته ممکن است ناشی از نارسایی طرح ، نامناسب بودن اجرا بهره برداری بی ضابطه یا فروپایگی ساختمان، سازه ساختمان یا اجزا و عناصر آن در اثر تغییر در ضوابط آیین نامه های ناشی از توسعه، مانند اطلاعات مهندسی ، از دست رفتن مشخصه های مصالح و تجهیزات به دلایل مختلف از جمله اثر فرساینده گذشت زمان ، سانحه، حادثه یا عوامل دیگر، یا حاصل تغییر و تحول درشرایط زیست و کار سنگین تر شدن وظایف مورد انتظار ساختمان باشد .اگر هدف از بهسازی، جبران فروپایگی و برگرداندن ساختمان، سازه یا اجزا و عناصر آن به وضع اولیه ، باشد به آن اعاده وضع گفته میشود.
اگر بهسازی به منظور پاسخگویی به تغییر و تحول شرایط بهره برداری و سنگین تر شدن وظایف مورد انتظار ساختمان یا تغییر در ضوابط آیین نامه ها باشد، اعم از اینکه در سازه ساختمان یا در اجزاء و عناصر آن فروپایگی به وجود آمده باشد یا خیر، ارتقا وضع نام دارد. بهسازی ،طیفی گسترده ازخدمات مهندسی است و فعالیت هایی را در برمیگیرد که ممکن است به منظورهای مختلف فنی، اقتصادی ، اجتماعی ، فرهنگی، زیباشناسی و حتی سیاسی اجراشوند.
بطور کلی ، بهسازی صرف نظر از گستردگی آن مستلزم دخالت در وضع موجود ساختمان است همانطور که بهسازی طیفی گسترده را شامل میشود، حددخالت در وضع موجود ساختمان، اجزا و عناصر آن نیز طیف گسترده از بسیار کم تا بسیار زیاد را پوشش میدهد که از ترمیم آغاز میشود و پس ازعبور ازتعمیر ، تقویت، بازپیرایی ، نوکاری تغییر سازگاری ، تغییر اساسی و تغییر نوع بهره برداری، به گردشکاری و بازسازی می رسد. اگر هیچ یک ازاین راه حلها نتیجه بخش نباشد، درصورت عدم مزاحمت ، ساختمان به صورت متروکه رها میشود و یا تخریب شده و به جای آن بنایی با مشخصه های مورد هدف احداث میشود که به این کار، نوسازی میگویند. [۸]

بهسازی لرزه ای

از دیدگاه علمی منظور از اصطلاح مقاوم سازی^[۴] بهبود عملکرد اجزاء سازه (ساختمان ) در برابر نیروی زلزله است. به همین دلیل بهسازی لرزه ای اصطلاح رایجی است که در صنعت ساختمان به مفهوم احیاء و یا افزودن قابلیت بهره برداری ساختمان و افزایش طول عمر مفید آن می باشد. به عبارت دقیق تر بهسازی لرزه ای به مجموعه تمهیدات و عملیاتی گفته می شود که قابلیت وظیفه یا وظایفی را در ساختمان ایجاد نماید که سازه در وضع موجود قادر به انجام تمام و کمال آنها نیست. در عملیات میدانی بررسی های صورت گرفته بر روی ساختمان ها آموزشی مشخص گردید به غیر از مدارس ارزشمند ماندگار تاریخی همچون ایرانشهر, البرز و…. ساختمانهای آموزشی دیگری نیز قبل وبعد از تدوین آیین نامه های زلزله احداث گردیده که حداقل معیارهای مهندسی درآنهارعایت شده و تخریب و بازسازی مجدد آنها به صرفه و صلاح دولت نبوده و احداث مجدد آنها مشمول زمان خواهد شد.
این مدارس که در دهه شصت و هفتاد براساس ضوابط مهندسی و معیارهای وقت و آیین نامه های داخلی سازمان نوسازی مدارس کشور ساخته شده اند به عنوان ساختمانهای قابل قبول ولی نیازمند مقاوم سازی معرفی می گردند. بدیهی است تخریب و احداث بنای مجدد این فضاهای آموزشی علاوه بر صرف هزینه و زمان بسیار زیاد ؛ باعث مشکلاتی از جمله امکان جابجایی دانش آموزان و عدم رضایت اولیا خواهد شد. در مجموع می توان با روش های ذیل با صرف کمترین هزینه و در زمان فراغت مدارس ساختمانها را مورد مطالعه قرار داده و با اجرای مفاد دستورالعمل بهسازی با در نظر گرفتن وضع موجود، ساختمان را مقاوم نموده و اصطلاحاً برروی آن بهسازی لرزه ای صورت گیرد.
قابل ذکر است منظور از بهسازی لرزه ای؛ مقاوم سازی ساختمان های مدارس موجود در برابر بار جانبی ناشی از زلزله می باشد که طبق نشریه ۳۶۰ سازمان مدیریت و برنامه ریزی کشور و با رعایت ضوابط آیین نامه زلزله ایران استاندارد ۸۴-۲۸۰۰ صورت می گیرد بعبارتی انتظار می رود مدارس بعد از بهسازی لرزه ای چنانچه در معرض زلزله ای که احتمال وقوع آن در ۵۰ سال آینده ۱۰% می باشد قرار گیرند؛ بمیزانی مورد خسارت واقع گردند که خسارت جانی در بر نداشته باشند.[۱]
مراحل مختلف بهسازی لرزه ای ساختمانهای موجود. [۹]
۱- بررسی ویژگیهای ساختمان
ویژگیهای ساختمان شامل مشخصات اجزای سازه ای و غیرسازهای آن، میزان خطـر زلزلـه در محـل اولیـه ی ارزیابی مقاومت لرزه ای، تاریخچه بهره برداری گذشته و آینده ساختمان، ملاحظات خاص اقتصادی، اجتماعی و مقررات و قـوانین حاکم، قبل از اقدام به هرگونه بهسازی باید توسط طراح با هماهنگی کارفرما مورد بررسی قرار گیرد.
۲- انتخاب هدف بهسازی
هدف بهسازی باید توسط طراح و با تصویب کارفرما انتخاب شود.
۳- جمع آوری اطلاعات وضعیت موجود ساختمان
اطلاعات موجود و در دسترس از ساختمان شامل نقشه های چون ساخت و سایر مدارک فنی بایـد بـرای بهـره گیـری در مراحـل بعدی، جمع آوری و دسته بندی شود
۴-نیاز یا عدم نیاز به بهسازی
ساختمانهایی که با توجه به درجه اهمیت آنها براساس آخرین ویرایش استاندارد ۲۸۰۰ ایران طراحـی لـرزه ای و اجـرا شـده باشند، نیازی به ارزیابی و بهسازی لرزهای براساس دستورالعمل ۳۶۰برنامه بودجه ندارند مگر آنکه درجـه اهمیـت فعلـی آنهـا بـیش از میـزان مفروض در طراحی اولیه آن ها بوده و یا سطح خطر مدنظر با سطح خطر موجود در طراحی اولیه با اسـتاندارد ۲۸۰۰ ایـران متفـاوت باشد. ساختمانهایی که برطبق شرایط فوق قرار است مشمول دستور العمل۳۶۰برنامه بودجه نباشند باید دارای کلیـه اطلاعـات سـاختمانی لازم (اعم از دفترچه محاسبات، نقشه های اجرایی و …) باشند .
۵- ارائه طرح بهسازی و ارزیابی آن
طـرح پـیشبینـی شـده بـرای بهسازی باید با تحلیل مدل بهسازی شده سازه مورد ارزیابی قـرار گیـرد. چنانچـه هـدف بهسـازی تـامین نشـده باشـد، بایـد روش انتخاب شده مورد بازنگری قرارگیرد. در صورت تامین هدف بهسازی، مدارک فنی لازم ازجمله نقشه ها و دستورالعملهای اجرایی تهیه شوند.
مراحل انجام بهسازی لرزه ای^[۵] یک ساختمان شامل مطالعات بهسازی واجرای طرح بهسازی لرزه ای می باشد.:

مطالعات بهسازی لرزه ای

مطالعات بهسازی در دو مرحله ” ارزیابی آسیب پذیری” و ” تهیه طرح بهسازی” صورت گرفته که مختصر به شرح آن می پردازد:

ارزیابی آسیب پذیری