ـ سلیمان(ع) در قرآن. 128
ـ بحث اوّل: داستان انگشتری سلیمان و اهمیت انگشتری و ربودن آن توسط دیو. 128
ـ اشارهی قرآن در داستان انگشتری سلیمان. 128
ـ تورات و داستان روی برگرداندن سلیمان از خدا و دشمنی یربعام 128
ـ داستان انگشتری سلیمان در تفاسیر. 129
ـ تحلیل و نقد روایتها 130
ـ تجلّیات اسرائیلیات پیرامون داستان سلیمان در آثار عطّار نیشابوری.. 132
ـ سلیمان و دیو. 132
ـ گفتگوی سلیمان و مورچگان. 135
ـ عصا و سلیمان. 135
ـ حکایت سلیمان با مور عاشق.. 136
ـ حکایت سلیمان و شادروانش… 137
ـ سلیمان و زنبیلبافی.. 138
ـ حکایت بلقیا و عفّان. 138
ـ داستان عزرائیل و مرگ سلیمان. 140
ـ حکایت عزرائیل و سلیمان(ع) و آن مرد 141
ـ بحث دوم: اسرائیلیات پیرامون قصّهی بلقیس و سلیمان(ع) 146
ـ موضوع بلقیس و سلیمان در قرآن. 146
ـ بلقیس و سلیمان در کتب مقدّس… 147
ـ خرافات و اسرائیلیات سلیمان و بلقیس در تفاسیر. 148
ـ تحلیل اسرائیلیات سلیمان و بلقیس… 148
ـ بازتاب سلیمان و بلقیس در ادب فارسی.. 150
ـ نکتهی مهم در اسرائیلیات بلقیس و سلیمان. 152
بخش پنجم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان موسی(ع) 154
ـ موسی در قرآن. 155
ـ موسی در كتب مقدّس…. 155
ـ داستان موسی(ع) و طلب رؤیت و تجلّی خدا 156
ـ تفسیرها در روایت تجلی خدا بر كوه و بیهوشی موسی.. 156
ـ تجلّی در آثار عطّار. 157
ـ اسرائیلیات در شكستن الواح و عصبانیت حضرت موسی(ع) 158
ـ روایت تورات… 159
ـ روایت قصصالانبیاء نیشابوری.. 159
ـ روایت كشفالاسرار میبدی.. 160
ـ روایت مجعول «موسی و كرم و سنگ» 160
ـ تحلیل نهایی.. 161
بخش ششم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان نوح(ع) 163
ـ نوح در قرآن. 164
ـ نوح و کشتی نوح در کتاب مقدّس…. 164
ـ خلاصهی داستان نوح در قاموس کتاب مقدّس…. 165
ـ کشتی نوح و طوفان در «تفسیر طبری» و «الدرّ المنثور» سیوطی.. 166
ـ تحلیل اسرائیلیات کشتی نوح.. 167
ـ طوفان و کشتی نوح در آثار عطّار نیشابوری.. 168
ـ نوح و گریهها و نوحههایش…. 169
ـ حكایت دستور خدا بر كوزه شكستن كوزهگر. 170
ـ تحلیل نهایی.. 171
بخش هفتم: روایات مجعول و اسرائیلیات در داستان هاروت و ماروت.. 172
ـ هاروت و ماروت در قرآن. 173
ـ هاروت و ماروت در كتاب مقدّس…. 174
ـ هاروت و ماروت در تفاسیر. 174
ـ تحلیل مختصر داستان. 175
ـ بازتاب هاروت و ماروت در آثار عطّار نیشابوری.. 176
ـ تحلیل نهایی.. 180
بخش هشتم: روایات مجعول و اسرائیلیات و دفاعیههای عطّار از ابلیس… 181
ـ ابلیس در لغت، قرآن و متون مقدّس…. 182
ـ ابلیس، عنصری مشابه در متون گاهان زرتشتی و عرفان ایرانی.. 183
ـ تفسیر صوفیانه. 184
ـ پیشینهی ادب صوفیه دربارهی ابلیس…. 185
ـ دفاعیههای عطّار از ابلیس…. 187
ـ حكایت ابلیس…. 193
ـ تناقض در برخورد عطّار با شیطان. 195
ـ تحلیل نهایی.. 196
بخش نهم: روایات مجعول و اسرائیلیات پیرامون آفرینش و حقیقت محمّدیّه در آثار عطّار. 198
ـ حقیقت محمد(ص) در قرآن. 199
ـ حقیقت محمّدیّه در انجیل و تفاسیر. 199
ـ حقیقت محمّدیه در متون صوفّیه. 201
ـ حقیقت محمّدیه در مقایسهی بهمن، لوگوس و کلمه از متون مقدّس…. 204
ـ صوفیه و تأویلها 205
ـ حقیقت محمّدیه در آثار عطّار نیشابوری.. 206
ـ تحلیل نهایی.. 209
فصل پنجم: یافتهها، نتایج و پیشنهادها 211
ـ یافتهها 212
ـ نتایج.. 217
ـ پیشنهادها 220
ـ کشفالآیات… 221
ـ کشفالاحادیث… 222
ـ کشفالابیات… 223
ـ نامنامه. 224
ـ منابع و مآخذ. 225
ـ کتابها 225
ـ مقالهها 233
Abstract 235
این مطلب را هم بخوانید :
ـ چكیده
عطّار نیشابوری، بزرگترین شاعر و نویسندهی عارف قرن ششم و اوایل قرن هفتم است که با زبان گیرا و گسترده و قدرت بیان و خامهی توانایش، توانسته است در تاریخ زبان و ادب فارسی، شخصیّتی دورانساز و تأثیرگذار در تحوّلات ادبی باشد.
آثار عطّار نیشابوری، تاکنون هدف رویکردهای مختلف پژوهشی قرار گرفته است. در پژوهش حاضر، تلاش شده از منظری دیگر بر آفرینشهای ادبی و فکری آثار عطّار توجه کرده و جلوههای روایات مجعول و اسرائیلیات در آنها باز نموده شود.
یكی از ویژگیهای مهمّ آثار عطّار، ورود روایات جعلی و اسرائیلیات است كه به تدریج از اوایل اسلام در بسیاری احادیث، قصص و روایات و تفاسیر نفوذ کرده و در آثار بزرگ تفسیری و ادبی قبل از عطّار نیشابوری وجود داشته و او هم چون بسیاری از صوفیه، از آنها تأثیر پذیرفته و در آثار خود، بهره برده است.
روایات مجعول به مجموعهی اخبار و روایتهایی اطلاق میگردد که در قرآن و فرهنگ اسلامی اصالت ندارند و از طریق قصّاصان و جاعلان حدیث و خبر، از همان قرون اوّلیهی اسلامی وارد تفسیر و فرهنگ و ادبیات اسلامی شده و حقیقتهای قرآنی به ویژه قصص و روایات اسلامی را با ابهام روبرو ساختهاند و خواسته و ناخواسته و به شیوههای گوناگون توسط بزرگان فرهنگ و ادبیات اسلامی و ایرانی پذیرفته و در آثارشان به فراوانی وجود دارد.
هدف كلی این پژوهش، بازشناخت و بررسی روایات مجعول و اسرائیلیات به عنوان اندیشههای غیراسلامی به طور عام و میزان اثرپذیری آثار عطّار به طور خاص و در نهایت آگاهی یافتن نسل امروز از آنها و جلوگیری از خلط اندیشههای دینی و غیر دینی میباشد.
در این پژوهش جهت بازشناسی و استخراج این تأثیرات اسرائیلیات و روایات مجعول، به کلیهی آثار عطّار توجه شده تا تحقیق از جامعیّت برخوردار بوده باشد.
یافتههای پژوهش نشان میدهد که ورود مباحث و روایات غیرضروری و مجعولات به شعر شاعرانی چون عطّار دلایلی داشته است: شاعران دستخوش احساسات شاعرانه بوده و هر چه به ذهن فعال آنها رسوخ کرده در زبان شعر آوردهاند. دیگر آنکه، برداشتهایی که از تفاسیر و تعبیرات ایمان داشته پذیرفتهاند و ناآگاهانه از منابع ضعیف استفاده کرده و صرف نظر از نوع منبع و گاه بدون توجّه به اصالت حکایت و داستان، جهت تعلیم و تفسیر آموزههای عرفانی از هر موضوعی سود جستهاند.
روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعهی کتابخانهای میباشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار میگیرد.
کلید واژهها: عطّار، روایات مجعول، اسرائیلیات و قصص
ـ مقدّمه
اندیشهی اسلامی در طول تاریخ خود دستخوش دگرگونی، اختلاف نظرها و سلیقهها و تعبیرها و تفسیرهای گوناگون بوده و هست و تعبیرها و تفسیرها چون از ذهنیّات و اندیشههای انسانی سرچشمه گرفته، به طور طبیعی اختلافها و تفاوتها در آن زیاد بوده و هست و این یكی از علل دخیل اندیشههای گوناگون در تفسیر اندیشههای اسلامی بوده است.
از طرف دیگر، همیشه ورود اندیشههای گوناگون مذكور در راستای اصلاح و به عنوان دیدگاه مثبت نبوده بلكه همین اصالت و اساس اندیشهی اسلامی بوده كه از آغاز تولّد و حكومت نبوی در مدینه، تزلزل در كاخ كسری و روم و دشمنان دور و نزدیک انداخت. بنابراین از همان آغاز تا امروز دشمنان دین اسلام به تدریج و به شیوههای مختلف و گاه در جامههای رنگارنگ در برابر اندیشه و تفكر اسلامی موضعگیری كرده و گاه بهترین راه را نفوذ در اندیشهها، تفسیر و تأویل قرآن دانسته و در دورههای مختلف به تناسب نفوذ كردهاند و یكی از مهمّترین شیوههای رایج از دورههای اولیهی اسلامی ورود اسرائیلیات، تحریف و جعل حدیث و قصص قرآنی اندیشههای وارداتی، فرهنگ یهودی و مسیحی و اساطیر و خرافات بوده است.
خاستگاه برخی از قصّهها و روایات مجعول یا ریشه در کتابهای یهود و مسیحیت، به ویژه عهدین دارد یا ردّ پای آنها را صرفاً میتوان در اوهام و خرافات رایج در بین اقوام و ملل پیشین جستجو کرد.»[1]